Αργύρης Ξάφης: «Οι ήρωες έχουν πεθάνει, εμείς όμως προσπαθούμε σαν ζόμπι να τους κρατήσουμε στη ζωή»

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Το Εθνικό Θέατρο παρουσιάζει στις 29 & 30 Ιουλίου στην Επίδαυρο τον εμβληματικό Αίαντα του Σοφοκλή, σε σκηνοθεσία Αργύρη Ξάφη, σε μια παράσταση που αναδεικνύει τη μετωπική σύγκρουση δύο αντίθετων κόσμων. Ο Αίας, ένας από τους γοητευτικότερους τραγικούς ήρωες πεθαίνει και μαζί του πεθαίνει μια ολόκληρη εποχή για την ανθρωπότητα. Ο Σοφοκλής, στο παλαιότερο από τα σωζόμενα έργα του, βλέπει στον Αίαντα μια οριακή στιγμή στην ανθρώπινη ιστορία. Τη στιγμή κατά την οποία ένας νέος κόσμος αναδύεται κι ένας παλιός κατακρημνίζεται, συμπαρασύροντας με θόρυβο τους παλιούς ήρωες και τα ιδανικά τους στην άβυσσο.

Ο θρυλικός βασιλιάς της Σαλαμίνας δεν μπορεί να δεχτεί ότι οι συμπολεμιστές του, παρά την αρετή και τη γενναιότητά του, του στερούν τα όπλα του νεκρού Αχιλλέα. Τα δίνουν στον Οδυσσέα. Μανιασμένος με τους Ατρείδες και τον Οδυσσέα αποφασίζει να τους σκοτώσει. Η Αθηνά όμως του ταράζει το μυαλό, έτσι ώστε αυτός να επιτεθεί στα κοπάδια του στρατοπέδου, νομίζοντας πως εφορμά εναντίον των εχθρών του. Όταν συνέρχεται και καταλαβαίνει τί έκανε, θεωρεί ότι ντροπιάστηκε και αποφασίζει να δώσει τέρμα στη ζωή του. Ούτε η σύζυγός του Τέκμησσα, ούτε ο αδερφός του Τεύκρος καταφέρνουν να τον μεταπείσουν. 

Μετά την αυτοχειρία του ήρωα, ο Μενέλαος και ο Αγαμέμνονας διατάζουν να μείνει άταφο το πτώμα του, παρά τις έντονες διαμαρτυρίες και τις απειλές του Τεύκρου. Ο Οδυσσέας όμως δίνει τη λύση παρεμβαίνοντας και συμβουλεύοντας τον Αγαμέμνονα να επιτρέψει την ταφή, όπως είναι το δίκαιο.

Ο Αργύρης Ξάφης πραγματοποιεί με τη συγκεκριμένη παράσταση την πρώτη του σκηνοθετική κάθοδο στο θέατρο της αρχαίας Επιδαύρου. Μιλήσαμε μαζί του για τον κόσμο του γενναίου πολεμιστή, για το τέλος των ηρώων και την ανάδυση μιας νέας εποχής, για τις δικές του επιλογές σ’ αυτό το ιδιαίτερο έργο της αρχαίας ελληνικής δραματουργίας.

-Ο Αίαντας είναι η μόνη σωζόμενη τραγωδία που εκτυλίσσεται σε καιρό πολέμου. Ποια αισθάνεσαι ότι είναι η σχέση της με τη δική μας εποχή;

Κάθε φορά που προσπαθείς να επικαιροποιήσεις μια παράσταση, βρίσκεσαι πάντα να χάνεις, να ηττάσαι από αυτή την υπερπροσπάθεια. Έχω την αίσθηση ότι αυτά τα έργα είναι γραμμένα με έναν τέτοιο τρόπο, κοιτώντας με το μικροσκόπιο τόσο βαθιά, που ξεπερνούν την τρέχουσα επικαιρότητα. Οι συνδέσεις είναι προφανείς: για παράδειγμα κι εμείς έχουμε πόλεμο αυτή την στιγμή στην Ευρώπη ή ότι διαμορφώθηκε μια διαφορετική σχέση με τον χρόνο μέσα στην πανδημία ή ότι χάσαμε τότε την αίσθηση του χρόνου και θεωρήσαμε ότι αυτό μπορεί να κρατήσει για πάντα μέσα μας. Υπήρξε η αίσθηση του αυτοεγκλεισμού και της καθήλωσης που ξεπερνά την επικαιρότητα και εστιάζει στην έσω κοινωνία του κάθε ανθρώπου. Αυτά τα έργα λοιπόν καταφέρνουν με πολύ φιλοσοφικό και βαθιά ανθρώπινο τρόπο να ξεπερνούν την τρέχουσα επικαιρότητα, όχι αδιαφορώντας γι’ αυτήν, ίσα- ίσα περιέχοντάς την κι ακόμη περισσότερο.

-Ποιοι είναι οι δύο κόσμοι που συγκρούονται στον Αίαντα;

Από τη μια μεριά έχουμε τον κόσμο και το αξιακό σύστημα που φέρει ο Αίαντας. Είναι ένας παλαιός κόσμος ηρώων, απόλυτων επιλογών, απόλυτων, καθαρών όμως αξιών. Από την άλλη πλευρά, έχουμε έναν κόσμο που είναι πιο ανοικτός στη μεταβολή, στην αβεβαιότητα, στις συνεχείς αλλαγές που φέρνει ο χρόνος. Είναι ένας κόσμος που κάποιος μπορεί να τον χαρακτηρίσει από φοβερά δημοκρατικό και ανοικτό στις ζυμώσεις, μέχρι λαμόγιων. Είναι ο κόσμος που φέρνει ο Οδυσσέας.Είναι ένας καινούργιος κόσμος, ενώ ο κόσμος του Αίαντα είναι ο παλιός κόσμος. Όπως εύστοχα παρατήρησε ένας καθηγητής από την Βοστώνη, με τον οποίο συνεργαζόμαστε τα τελευταία δύο χρόνια για την παράσταση, χρειαζόμαστε το αξιακό σύστημα, τον τρόπο ύπαρξης του Οδυσσέα για να ζήσουμε μέρα με τη μέρα, την καθημερινότητά μας, αλλά όταν βρεθούμε σε ένα ψυχικό όριο, που πρέπει να το θέσουμε ξεκάθαρα και να το επανακαθορίσουμε, χρειαζόμαστε το αξιακό σύστημα του Αίαντα, όπως η πυξίδα χρειάζεται την σταθερότητα του βορρά, για να βρεις το δρόμο σου μέσα στο χάος του κόσμου.

-Τι σε ενδιέφερε περισσότερο σε σχέση με αυτόν τον ήρωα;

Αυτό που εμένα με ενδιέφερε περισσότερο στο συγκεκριμένο έργο είναι αυτό το σύνολο, αυτό το σύστημα που ονομάζεται Αίαντας. Έχει τη ρίζα του στον ίδιο τον ήρωα. Αυτή η μονομανιακή του καθήλωση σ’ αυτές τις απόλυτες σχέσεις, αυτή η συνεχής μάχη του με την αβεβαιότητα, που δεν σταματά με τίποτα, το ότι οι παλιοί σύντροφοι είναι πλέον εχθροί του, η γυναίκα που πριν μερικά χρόνια ήταν ένα λάφυρο του πολέμου τώρα τον λατρεύει, ο Οδυσσέας που τον μισεί περισσότερο από όλους τώρα τον λυπάται. Είναι ένας ήρωας που αντιπροσωπεύει αυτό ακριβώς: έναν καθηλωμένο κόσμο, ανίκανο να ξεφύγει από ένα σύστημα το οποίο τον εγκλωβίζει και δεν τον αφήνει να πάει παρακάτω. Είναι ένας ήρωας που ήταν συνεχώς το νούμερο 2 σε όλη την Ιλιάδα. Ακόμη κι όταν πέθανε ο Αχιλλέας, λογικά θα ανέβαινε το σκαλί και θα γινόταν νούμερο 1, βρέθηκε ο Οδυσσέας να του πάρει πάλι την πρωτιά, παίρνοντάς του τα όπλα, στην κρίση των όπλων του Αχιλλέα. Είναι ένας ήρωας που πάντα τον χαρακτήριζαν το βόδι, το τείχος των Αχαιών και ξαφνικά από το στόμα του ακούς έναν από τους σπουδαιότερους, βαθύτερους και φιλοσοφικότερους μονολόγους που έχουμε στο αρχαίο δράμα. Αυτόν για τη μεταβλητότητα του χρόνου. Είναι ένας βαθιά λυρικός μονόλογος, που μου θυμίζει στην αίσθηση και την αισθητική του, μονολόγους του Σαίξπηρ.

-Είναι ένα πολύ ιδιαίτερο έργο, όσον αφορά τη δομή του.

Ναι ακριβώς! Ο ήρωας λίγο μετά τη μέση του κειμένου, χάνεται, αυτοκτονεί. Μετά έχεις ένα τεράστιο κομμάτι έργου, όπου το πτώμα του κυριαρχεί στην σκηνή. Γίνεται ολοένα και πιο ρεαλιστικό, καθώς περνά η ώρα γιατί από πάνω του ερίζουν οι επόμενοι, αυτός ο νέος κόσμος με τον χειρότερο τρόπο, χωρίς κανένα λυρισμό. Σιγά σιγά εξαφανίζεται η ποιητικότητα του λόγου. Στο πρώτο μέρος έχουμε τέσσερις λυρικές ωδές, ενώ στο δεύτερο μόνο μία. Είναι κατά τη γνώμη μου ένα πανέξυπνα γραμμένο έργο. Τρομερά σύγχρονο στη γραφή του. Είναι ένα έργο που έρχεται από το μέλλον παρά από το παρελθόν.

-Είναι ένας παλιάς κοπής άνθρωπος. Ένας ήρωας που ζει στο μεταίχμιο μιας εποχής. Με αυτόν τελειώνει η εποχή των ηρώων, των μεγάλων προσωπικοτήτων. Αισθάνεσαι ότι ζούμε κάτι αντίστοιχο σήμερα;

Εγώ θεωρώ ότι οι ήρωές μας έχουν πεθάνει εδώ και πολύ καιρό. Απλά σε ένα έργο συμπυκνώνεται η χρονικότητα με έναν διαφορετικό τρόπο, από ότι συμβαίνει στη ζωή. Ζούμε σε μια εποχή που ενώ οι ήρωές μαςέχουν πεθάνει, εμείς προσπαθούμε σαν ζόμπι να τους κρατήσουμε στη ζωή. Συνεχώς αναφέροντας και επαναφέροντάς τους. Προσπαθούμε να ζήσουμε με κάποια στάνταρ που μας είχαν κάπως ποτίσει στο παρελθόν, όταν ήμασταν μικροί. Έχουμε περάσει εδώ και πολύ καιρό σε μια μεταηρωική εποχή. Μια εποχή πιο κανονικών ανθρώπων. Επειδή αυτή η μάχη μέσα μας δεν έχει καθαρίσει ακόμη, δεν έχουμε καταφέρει να εκδημοκρατιστούμε αντίστοιχα. Περιμένουμε δηλαδή από μεγάλες προσωπικότητες, μεγάλα κεφάλια να αναλάβουν την ευθύνη, η οποία στην πραγματικότητα έπρεπε ήδη να έχει διαμοιραστεί ανάμεσά μας. Η αξία της περίφημης και πολλές φορές παρεξηγημένης «αριστείας» θα πρέπει κατά τη γνώμη μου να εκδημοκρατιστεί και να διαμοιραστεί. Είναι πια κάτι που ανήκει σε όλους και δεν είναι χαρακτηριστικό των λίγων, όπως ήταν παλιά. Όμως επειδή ακόμη δεν έχουμε καθαρίσει αυτή τη μάχη, που δίνεται μέσα σ’ αυτό το έργο, δεν είμαστε έτοιμοι να περάσουμε σ’ αυτή την καινούργια επόμενη φάση, γιατί πρέπει να αναλάβουμε πράγματα, τα οποία δεν ξέρω αν θέλουμε.

-Πώς προσέγγισες σκηνοθετικά αυτό το κείμενο;

Αυτό που με απασχόλησε ιδιαίτερα είναι οι ιδιαιτερότητες του έργου στις οποίες αναφέρθηκα. Θεωρώ ότι αν δεν τις διαχειριστείς με έναν τρόπο ώστε να αναδείξεις πόσο ωραία γραμμένο είναι, τότε δεν έχει νόημα να ασχοληθείς. Με απασχόλησε λοιπόν αυτή η αναμονή της κηδείας του Αίαντα και ο τρόπος που το διαχειρίζονται οι οικείοι του και οι ηγεμόνες του στρατού. Επίσης το σημείο της αυτοκτονίας του. Δεν υπάρχει άλλη περίπτωση στο αρχαίο δράμα που να έχουμε αυτοκτονία επί σκηνής. Επίσης η συνθήκη του πολέμου, κατά την οποία γίνονται τα γεγονότα, καθώς και η ίδια η προσωπικότητα του ήρωα. Η διαχείριση όλων αυτών των στοιχείων με οδήγησαν να κάνω πρώτα θέμα της παράστασης, τη μάχη του ανθρώπου με το χρόνο. Οτιδήποτε κάνω λοιπόν σκηνοθετικά και δραματουργικά συνδέεται με το χρόνο. 

Όσοι θα έρθουν λοιπόν θα βρεθούν σε μια χιονισμένη Επίδαυρο, αλλά πίσω τους θα ακούνε τα τζιτζίκια. Θα έχουμε δηλαδή έναν χειμώνα μέσα στο κατακαλόκαιρο. Δεν θα υπάρχουν είσοδοι και έξοδοι για τους ηθοποιούς. Όλοι θα είναι καθηλωμένοι μέσα στο περίφημο σύστημα Αίαντα. Δεν μπορούν να πάνε πουθενά. Ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία της δικής μου προσέγγισης είναι ότι έχω αναποδογυρίσει τα δύο μέρη, στο κομμάτι της δραματουργίας. Έχω αντιστρέψει τη ροή των γεγονότων. Ξεκινάω λοιπόν με αυτήν την αιώνια, κατά τη γνώμη μου, αναμονή τέλεσης της κηδείας του ήρωα. Περιμένουν όλοι να εμφανιστεί ένας υπεύθυνος για να δώσει το ok προς τον εξόδιο δρόμο. Μετά τις μάχες και τους λεκτικούς αγώνες, θα γνωρίσουμε ποιος είναι ο ήρωας για τον οποίο γίνεται όλος αυτός ο χαμός.

-Διάλεξες για Αίαντα τον Στάθη Σταμουλακάτο. Γιατί έκανες αυτή την επιλογή;

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Ο Στάθης έχει κάποια πυρηνικά χαρακτηριστικά σε σχέση με τον ίδιο τον Αίαντα. Ακόμη και η ύπαρξή του στο καλλιτεχνικό στερέωμα είναι ξεχωριστή. Είναι η πρώτη του φορά στην Επίδαυρο και η πρώτη φορά που καλείται να παλέψει με τέτοιου είδους κείμενα. Ο Αίαντας σαν ύπαρξη, είναι ξεχωριστός, μοναδικός, σαν μύγα μέσα στο γάλα σε σχέση με όλους τους υπόλοιπους. Είναι ο τελευταίος που έχει ξεμείνει από αυτή την κατηγορία ανθρώπων. Ταυτόχρονα φέρει κάποια χαρακτηριστικά αρκετά πολύπλοκα, με τρόπο που θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε μόνο αν είχαμε αναφορές σε σύγχρονο κινηματογράφο σχεδόν. Πολλές φορές, ο Σοφοκλής χωρίς να στο τρίβει στη μούρη, όπως κάνει ο Ευριπίδης, φτιάχνει ήρωες πραγματικά πολύπλοκους που δεν έχουν καμιά σχέση με αυτό που πολλές φορές σκεπτόμαστε, ως ο καλός, ο ηθικός, ο ενάρετος. Ταυτόχρονα έχουν πολύ σύνθετα χαρακτηριστικά. 

Δεν είναι ένας ήρωας προφανώς αγαπητός σε πρώτο επίπεδο. Ξεκινάει το έργο θέλοντας να διαπράξει μετά μανίας μια σειρά από φόνους. Στη συνέχεια μετανιώνει όχι για το τι πήγε να κάνει, αλλά γιατί δεν τα κατάφερε. Ο τρόπος που υπάρχει και σκέφτεται μέσα σ’ αυτό το σύστημα των υπόλοιπων ανθρώπων δεν μοιάζει καθόλου με το δικό μας. Ο Στάθης σαν άνθρωπος και σαν καλλιτέχνης φέρει χαρακτηριστικά που μπόρεσαν και μπορούν, κατά τη γνώμη μου, να μπολιάσουν μόνο προς το καλύτερο, ένα τέτοιο έργο. Έχει ένα δυναμισμό και μια εκρηκτικότητα και μια μοναδικότητα στην ύπαρξή του που για μένα δεν θα μπορούσε να υπάρξει κάποιος πιο καίριος γι’ αυτή τη στιγμή που ζούμε αλλά και γι’ αυτό το έργο.

-Τι σημαίνει για σένα η πρώτη σου σκηνοθετική κάθοδος στην Επίδαυρο;

Ο τρόπος που υπήρχα και δούλευα όλα αυτά τα χρόνια μέσα στις ομάδες, τους θιάσους, νομίζω ότι αναγνωρίστηκε με κάποιο τρόπο. Αν πεις σε κάποιον από το σινάφι ότι σκηνοθετώ αυτή την παράσταση δεν θα του φανεί πρωτότυπο, γιατί θα σου πει ότι πάντα εμπλεκόμουν στα πράγματα, ακόμη κι όταν δεν είναι δική μου η σκηνοθεσία. Σε οποιαδήποτε δουλειά βρέθηκα, πάντα με ενδιέφερε το όλον. Ειδικά το αρχαίο δράμα, με έχει τραβήξει πολύ τα τελευταία χρόνια, ως πεδίο έρευνας και μελέτης. Χαίρομαι που κάποιος το είδε και μου έδωσε τη δυνατότητα να ασχοληθώ με αυτό το είδος ακόμη περισσότερο. Κάπως έτσι ήρθε αυτή η στιγμή για μένα. Επειδή καταλαβαίνω περί τίνος πρόκειται, θεωρώ ότι χρειάζεται πολύς χρόνος για να ασχοληθείς σοβαρά και σε βάθος με το αρχαίο δράμα. Ή πρέπει να είσαι μια ομάδα που δουλεύει πολλά χρόνια μαζί, ώστε να έχεις κερδισμένο χρόνο όταν έρθει αυτή η πρόταση να παρουσιάσεις κάτι.

-Τι θα ήθελες λοιπόν εσύ ως επιθυμητό αποτέλεσμα από αυτή την πρώτη σκηνοθετική επαφή με το αρχαίο δράμα;

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Έχω μεγάλη αγωνία για το πώς θα το εισπράξει ο κόσμος και θα βιώσει αυτή την πρόταση. Θέλω να καταφέρω να κάνω καθαρό και κατανοητό τον τρόπο με τον οποίο «πολέμησα» και ασχολήθηκα δημιουργικά με αυτό το έργο και με αυτό το είδος. Προσπάθησα για τα δικά μου δεδομένα, να είμαι όσο περισσότερο ευθύς μπορούσα, σε σχέση με τις αγωνίες που έχω για αυτό το είδος. Ο στόχος μου είναι να καταφέρω να εισάγω το κοινό σε αυτόν τον κόσμο που έχω νιώσει και σε τι φέρει, κατά τη γνώμη μου, αυτό το υλικό.

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ

Μετάφραση: Νίκος Α. Παναγιωτόπουλος

Σκηνοθεσία: Αργύρης Ξάφης

Δραματουργική επεξεργασία: Ασπασία-Μαρία Αλεξίου, Αργύρης Ξάφης

Σκηνικά: Μαρία Πανουργιά

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Κοστούμια: Ιωάννα Τσάμη

Μουσική: Κορνήλιος Σελαμσής

Χορογραφία: Χαρά Κότσαλη

Φωτισμοί: Αλέκος Αναστασίου

Βοηθός σκηνοθέτις: Μαρία Σαββίδου

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Φωνητική προετοιμασία: Απόστολος Κίτσος

Δραματολόγος παράστασης: Ασπασία-Μαρία Αλεξίου

Α’ βοηθός σκηνοθέτη: Μάγια Κυριαζή

Β΄ βοηθός σκηνοθέτη: Βασιλική Αθανασοπούλου

Βοηθός σκηνογράφου: Σοφία Θεοδωράκη

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Β΄ Βοηθός σκηνογράφου: Μαρία Σταθοπούλου

Βοηθός ενδυματολόγου: Ιφιγένεια Νταουντάκη

Διανομή (με αλφαβητική σειρά)

Δημήτρης Ήμελλος Οδυσσέας

Δέσποινα Κούρτη Αθηνά

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Γιάννης Νταλιάνης Μενέλαος

Εύη Σαουλίδου Τέκμησσα

Στάθης Σταμουλακάτος Αίας

Χρίστος Στυλιανού Τεύκρος

Νίκος Χατζόπουλος Αγαμέμνων

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Στο ρόλο του μικρού Ευρυσάκη εμφανίζονται σε διπλή διανομή ο Τάσος Μικέλης και ο Κωνσταντίνος Σπανός.

Χορός (αλφαβητικά)

Ασημίνα Αναστασοπούλου, Δημήτρης Γεωργιάδης, Αφροδίτη Κατσαρού, Ερατώ Καραθανάση, Φάνης Κοσμάς , Λάμπρος Κωνσταντέας , Ευσταθία Λαγιόκαπα, Αλκιβιάδης Μαγγόνας, Ειρήνη Μπούνταλη, Φώτης Στρατηγός.

Μουσικοί επί σκηνής (αλφαβητικά)

Μάνος Βεντούρας κόρνο, Σπύρος Βέργης τρομπόνι, ευφώνιο, Στέφανος-Σπυρίδων Δαφνής τρομπέτα, φλικόρνο, Μενέλαος Μωραΐτης τούμπα.

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Φωτογράφος παράστασης: Κάρολ Γιάρεκ

Δημιουργία βίντεο: Θωμάς Παλυβός

H παράσταση πραγματοποιείται στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου.

Με ελληνικούς και αγγλικούς υπέρτιτλους.

Προπώληση εισιτηρίων: www.aefestival.gr/, www.viva.gr/, καταστήματα Public και Public.gr

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Κεντρικά εκδοτήρια του Φεστιβάλ Αθηνών Πανεπιστημίου 39 (εντός στοάς Πεσμαζόγλου)

Πληροφορίες