Τα κατάλληλα δεδομένα στα χέρια των φορέων διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς, των κυβερνήσεων και του κοινού θα συμβάλουν στη διαφύλαξη της ιστορίας μας.
Τι κοινό έχουν το Νησί του Πάσχα, το Εδιμβούργο της Σκοτίας και το λιμάνι Κιλούα Κισιγουάνι της Τανζανίας; Σε όλα διατηρούνται τα αγάλματα, τα κάστρα και τα ερείπια που στέκουν ως μάρτυρες του πλούσιου παρελθόντος της ανθρωπότητας. Ωστόσο, αβέβαιο διαγράφεται το μέλλον αυτών των εμβληματικών τόπων, καθώς οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής θέτουν σε κίνδυνο κάποιους από τους ακρογωνιαίους λίθους του πολιτισμού και της ιστορίας μας. Ομοίως, χιλιάδες μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς ανά τον κόσμο, κατασκευασμένα από ανθρώπινα χέρια, αντιμετωπίζουν ολοένα συχνότερα δριμείες καιρικές συνθήκες, την αργή αλλά σταθερή άνοδο της στάθμης των υδάτων ή επαναλαμβανόμενα θερμικά επεισόδια. Κάποια εκ των μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς ενδέχεται να χαθούν πριν καν προλάβουμε να τα ανακαλύψουμε. Τώρα πια, οι επιστήμονες, οι φορείς πολιτιστικής διαχείρισης και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής στρέφονται όλο και πιο συχνά στα κλιματικά δεδομένα για να κατανοήσουν τις αλλαγές αυτές και να καταστήσουν το παρελθόν μας περισσότερο ανθεκτικό στο μέλλον.
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΚίνδυνοι που τρομάζουν και απειλές που υποβόσκουν
«Η κλιματική αλλαγή έχει πολλές και άκρως ανησυχητικές συνέπειες», λέει ο δρ Άνταμ Μάρκαμ, υποδιευθυντής του Προγράμματος για το Κλίμα και την Ενέργεια στην Ένωση Προβληματισμένων Επιστημόνων. Σφοδρές πλημμύρες μπορεί να επηρεάσουν πάνω από το 10 τοις εκατό των 1.200 περιοχών Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO μέχρι τα τέλη του αιώνα, σύμφωνα με [πρόσφατη μελέτη](https://openarchive.icomos.org/id/eprint/2412/1/Lef%C3%A8vre_2_The _rench_Cultural_Heritage_facing_Global_Climate_Change-FEB2021.pdf), ενώ η υποχώρηση και η διάβρωση των ακτών μπορεί να έχουν επιπτώσεις σε όλες σχεδόν τις μεσογειακές παράκτιες περιοχές που προστατεύει η UNESCO.
«Συμβάντα ακραίας έντασης αλλά και φαινόμενα βραδείας εξέλιξης που σχετίζονται με τον κύκλο του νερού θα επηρεάσουν σημαντικά την πολιτιστική κληρονομιά», λέει η καθ. Κριστίνα Σαμπιόνι, ανώτατη ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ατμοσφαιρικών Επιστημών και Κλίματος (ISAC) στην Ιταλία. «Η απόπλυση και η διάβρωση εδάφους λόγω των βροχών ενδέχεται να επηρεάσουν ακόμη και τα πιο ανθεκτικά υλικά, του μαρμάρου συμπεριλαμβανομένου. Προβλέπουμε ανοδική τάση του φαινομένου της απόπλυσης στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη, στις ιταλικές Άλπεις και τη βόρεια Ισπανία». Επιπλέον, η επικείμενη αύξηση της ατμοσφαιρικής υγρασίας ίσως οδηγήσει σε περισσότερη κρυστάλλωση θαλάσσιου άλατος στον αέρα, γεγονός που σύμφωνα με την καθ. Σαμπιόνι μπορεί να φθείρει όλα τα υλικά και όλες τις επιφάνειες. «Παρατηρούμε αυξημένη κρυστάλλωση σε όλη την Ευρώπη».
Η άνοδος της στάθμης των θαλάσσιων υδάτων συνιστά απειλή για τις περιοχές κληρονομιάς της Μεσογείου. «Πόλεις όπως η ιταλική Ραβένα ή η γαλλική Αρλ θα κινδυνέψουν στο μέλλον», λέει ο δρ Μάρκαμ. «Η θάλασσα προκαλεί φθορές σε αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά ερείπια στο ελληνικό νησί της Δήλου, καθώς η άνοδος της στάθμης επηρεάζει το υπέδαφος της τοποθεσίας». Έως το τέλος του αιώνα, η Βενετία, που πλήττεται επί πολλά έτη από έναν συνδυασμό ανόδου της στάθμης της θάλασσας και καθιζήσεως του υπεδάφους, μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπη με άνοδο της στάθμης των υδάτων που θα κυμαίνεται από 11 έως 110 εκατοστά. Τα 78 φράγματα του Μωυσή, όπως λέγεται το σύστημα αντιπλημμυρικών έργων της πόλης, μπορεί να μην αντεπεξέλθει σε μια άνοδο που θα ξεπερνά τα 60 εκατοστά.
Θεωρείται πιθανό ότι οι τυφώνες στο βόρειο ημισφαίριο θα εντείνονται όσο η θερμοκρασία των ωκεανών ανεβαίνει και προκαλεί ανέμους με αυξημένη ταχύτητα, γεγονός που, σε συνδυασμό με την άνοδο της στάθμης των υδάτων, επιφέρει υψηλότερα κύματα θυέλλης. Έτσι, οι περιοχές πολιτιστικής κληρονομιάς θα είναι πιο ευάλωτες. Βεβαίως, οι τυφώνες έχουν ήδη δείξει τέτοια δείγματα γραφής, καθώς το 2012 ο τυφώνας Σάντι προκάλεσε ζημιές ύψους 100 εκατομμυρίων δολαρίων στο Άγαλμα της Ελευθερίας και στη Νήσο Έλις. Επιπτώσεις στις περιοχές πολιτιστικής κληρονομιάς μπορεί να έχουν και οι πιο ήπιες κλιματικές μεταβολές, όπως η άνοδος της θερμοκρασίας και οι μετατοπίσεις και διακυμάνσεις των βροχοπτώσεων, προκαλώντας φθορές στα οικοδομήματα. Στον Βορρά, λόγου χάρη, η τήξη του περμαφρόστ, δηλαδή του υπεδάφους που παραμένει παγωμένο πάντα, μπορεί να αποσταθεροποιήσει τα κτήρια, τα θεμέλιά τους και άλλες υποδομές.
Οι πυρκαγιές, επίσης, συνιστούν λόγο ανησυχίας, εξηγεί ο δρ Μάρκαμ. «Σε πολλές περιοχές του πλανήτη, όπως στη Μεσόγειο, στην Αυστραλία, στη Βόρεια Αμερική και στη Νότια Αφρική, παρατηρείται αύξηση των πυρκαγιών. Στις ΗΠΑ, η περίοδος εκδήλωσης πυρκαγιών επιμηκύνθηκε περίπου κατά πέντε με έξι εβδομάδες σε σχέση με τα προηγούμενα 50 έτη, ενώ οι φωτιές που ξεσπούν είναι μεγαλύτερης έκτασης και έντασης».
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΌ,τι μέλλει να ανακαλυφτεί πρέπει να προστατευτεί
Η πολιτιστική κληρονομιά δεν είναι μόνο κτήρια και αγάλματα. Στην Αρκτική, μια περιοχή που θερμαίνεται με διπλάσιο ρυθμό από τον παγκόσμιο μέσο όρο, περισσότεροι από 180.000 αρχαιολογικοί χώροι στη Γροιλανδία, στη Λαπωνία και στη Ρωσία μπορεί να κινδυνεύουν από την τήξη του υπεδάφους και την άνοδο της θερμοκρασίας του εδάφους. «Έτσι εντείνεται η αποσάθρωση», αναφέρει ο δρ Μάρκαμ, «καθώς τα βακτήρια καταναλώνουν περισσότερη οργανική ύλη στο υπέδαφος. Η απώλεια θαλάσσιου πάγου στην Αρκτική, ο οποίος συνάμα προστατεύει τις ακτές από τις χειμερινές θύελλες, είναι ένας ακόμη λόγος που διαβρώνονται οι περιοχές αυτές. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, χάνονται περιοχές με αρχαιολογική αξία που δεν έχουμε επισκεφτεί ή καν ανακαλύψει».
«Η θερμοκρασία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη διαφύλαξη», λέει ο δρ Γιόργκεν, ανώτατος ερευνητής στο Εθνικό Μουσείο της Δανίας, ο οποίος εργάζεται στη Γροιλανδία εξετάζοντας πώς η τήξη του περμαφρόστ επηρεάζει τα αρχαιολογικά τέχνεργα. «Αυτήν τη στιγμή, οι θερμοκρασίες στη Γροιλανδία είναι κατά τρεις με πέντε βαθμούς Κελσίου πιο υψηλές από τους μέσους όρους που έχουν ποτέ καταγραφεί. Παράλληλα, το έδαφος γίνεται πιο ξηρό και έτσι, περισσότερο οξυγόνο περνάει στο υπέδαφος και πυροδοτεί τη βακτηριακή δραστηριότητα. Ωστόσο, συγκριτικά με τις επιπτώσεις της διάβρωσης και των καταιγίδων στις ακτές, ο αντίκτυπος της μικροβιακής αποδόμησης δεν είναι εμφανής παρά μόνο έπειτα από δεκαετίες».
Τα κλιματικά δεδομένα στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς
«Ένα από τα μεγαλύτερα κενά στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι πως ελάχιστα εθνικά προγράμματα για την κλιματική αλλαγή περιλαμβάνουν στοχευμένα μέτρα για τις περιοχές πολιτιστικής κληρονομιάς, και αυτό καθιστά τις περιοχές αυτές πιο ευάλωτες», λέει η καθ. Αλεσάντρα Μπονάτσα, ερευνήτρια του Ινστιτούτου Ατμοσφαιρικών Επιστημών και Κλίματος (ISAC) στην Ιταλία, η οποία εργάζεται σε προγράμματα της ΕΕ που επικεντρώνονται στις ζημιογόνες επιδράσεις της κλιματικής αλλαγής σε μνημεία πολιτισμού.
Για να βοηθήσουν τους επαγγελματίες του χώρου στην κατανόηση των δυνητικών ζημιών, οι επιστήμονες καταβάλλουν πιο εντατικές προσπάθειες για να διαθέσουν τα απαραίτητα κλιματικά δεδομένα στους φορείς διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς, στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και στις αρχές. «Υπάρχει τεράστια ζήτηση για δεδομένα», λέει ο Στέιν Φερμούτε, επικεφαλής του τμήματος εμπλοκής χρηστών στις Υπηρεσίες του Κοπέρνικου στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Μεσοπρόθεσμων Μετεωρολογικών Προγνώσεων (ΕΚΜΜΠ). «Υπάρχουν πολλά ερωτήματα σχετικά με τις περιοχές πολιτιστικής κληρονομιάς και τους τρόπους με τους οποίους τις επηρεάζουν η κλιματική αλλαγή και η σύνθεση της ατμόσφαιρας. Σε διεθνές επίπεδο, οργανισμοί όπως η UNESCO επιθυμούν να υπάρχει μία πηγή με δεδομένα που απευθύνονται σε όλους, ενώ οι φορείς διαχείρισης των περιοχών πολιτιστικής κληρονομιάς έχουν ανάγκη από εφαρμογές ειδικά σχεδιασμένες για συγκεκριμένους τόπους». Το ΕΚΜΜΠ φέρνει σε επαφή τους τοπικούς συμβούλους με ερευνητικά ιδρύματα που ερμηνεύουν τα κλιματικά δεδομένα ώστε μετέπειτα να χρησιμοποιηθούν ευρύτερα.
Τα δεδομένα που χρησιμοποιούνται για άλλες δραστηριότητες σχετικές με το κλίμα μπορούν εύκολα να αξιοποιηθούν και για την πολιτιστική κληρονομιά, υποστηρίζει ο Φερμούτε. Η Υπηρεσία για την Κλιματική Αλλαγή του Κοπέρνικου (C3S) παρέχει παλαιότερα δεδομένα και προβλέψεις για την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, για τον κίνδυνο ακραίων φαινομένων ή αστραπιαίων πλημμυρών, καθώς και για παράγοντες που επηρεάζουν εμμέσως τις περιοχές πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, όπως η υγρασία και η κάλυψη του εδάφους. Για παράδειγμα, δεδομένα της C3S χρησιμοποιούνται σε έρευνες για τον αντίκτυπο των κυμάτων θυέλλης και των καταιγίδων στο Δουβλίνο. Οι έρευνες αυτές μπορούν να αξιοποιηθούν για τη μείωση του κινδύνου καταστροφών στις τοπικές περιοχές πολιτιστικής κληρονομιάς που προστατεύει η UNESCO. Οι φορείς διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς μπορούν επίσης να κάνουν χρήση δεδομένων από την Υπηρεσία για την Παρατήρηση της Ατμόσφαιρας του Κοπέρνικου (CAMS) για την ατμοσφαιρική σύνθεση, τις καταπτώσεις ρύπων και τις πυρκαγιές. Αυτός είναι ίσως ένας τρόπος για να αντλήσουν στοιχεία για την ενίσχυση της διατήρησης και της προστασίας του δομημένου περιβάλλοντος, αλλά και για να κατανοήσουν, λόγου χάρη, το μέγεθος της φθοράς που προκαλούν στα κτίσματα η αιθάλη της οδικής κυκλοφορίας ή η όξινη βροχή. Στην Αθήνα, ο Κοπέρνικος συνεργάστηκε με την Ακαδημία Αθηνών για τον σχεδιασμό της εφαρμογής DiscovAir, η οποία διαθέτει στους τουρίστες στοιχεία σε πραγματικό χρόνο και σε ημερήσια βάση για τα αλλεργιογόνα, το επίπεδο του όζοντος, την υπεριώδη ακτινοβολία (UV) και άλλα. «Κάποια στιγμή, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για άλλες περιοχές πολιτιστικής κληρονομιάς», λέει ο Φερμούτε.
Προσεχώς, μια διαδικτυακή πλατφόρμα που βασίζεται σε τεχνολογία Συστήματος Γεωγραφικών Πληροφοριών (GIS) θα παρέχει προβλέψεις για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στις περιοχές πολιτιστικής κληρονομιάς, αναφέρει η δρ Μπονάτσα. «Χρησιμοποιούμε δορυφορικά δεδομένα, ιδίως από τη C3S και την CAMS, για να προβαίνουμε σε εμπεριστατωμένες εκτιμήσεις κινδύνου και να συστήνουμε χάρτες επικινδυνότητας. Επιπλέον, ετοιμάζουμε ένα υποστηρικτικό εργαλείο που θα βοηθά τους φορείς λήψης αποφάσεων να ταξινομούν τις περιοχές με γνώμονα την ευπάθειά τους», λέει η δρ Μπονάτσα.
Παγιώνοντας τη χρήση κλιματικών δεδομένων από την κοινότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς
«Δεν έχουμε την πολυτέλεια πρώτα να απωλέσουμε την πολιτιστική περιουσία μας και μετά να επιληφθούμε της κατάστασης. Πρέπει να λάβουμε μέτρα τώρα», λέει ο δρ Ευάγγελος Γερασόπουλος, διευθυντής της Ελληνικής Ομάδας Γεω-επισκόπισης (GEO). «Πριν από λίγα χρόνια, εκτεταμένες πυρκαγιές στην Ελλάδα έφτασαν προ των πυλών του αρχαιολογικού χώρου της Ολυμπίας, κάνοντάς μας να αντιληφθούμε πόσο απειλητικά μπορούν να γίνουν τέτοια ακραία συμβάντα για τα αρχαία μνημεία».
«Είδαμε, όμως, ότι οι γεω-επισκοπήσεις μπορούν να βοηθήσουν». Ο δρ Γερασόπουλος εργάζεται στο νεοσύστατο Κλιματικό Παρατηρητήριο Αστικής Κληρονομιάς, στόχος του οποίου είναι η προώθηση της συνεργασίας ανάμεσα στην επιστημονική κοινότητα, τις αρχές και τον κλάδο της πολεοδομίας ώστε να καταστούν οι πόλεις και η κληρονομιά τους πιο ανθεκτικές στην κλιματική αλλαγή. Πολύ σημαντικό για το πρόγραμμα είναι να βοηθήσει τους φορείς διαχείρισης αστικής και πολιτιστικής κληρονομιάς να κατανοήσουν και να αξιοποιήσουν τα δεδομένα. «Έχουμε στη διάθεσή μας μια πληθώρα δεδομένων από δορυφορικές και επιτόπιες παρατηρήσεις ή μέσω πληθοπορισμού. Όμως, το ζητούμενο είναι η εξεύρεση μιας κοινής γλώσσας».
Στη συνεδρίαση της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς του τρέχοντος μήνα, η Ένωση Προβληματισμένων Επιστημόνων θα επιχειρήσει να πείσει τους αρμόδιους λειτουργούς να καθιερώσουν έναν δείκτη κλιματικής ευπάθειας που θα βοηθά τους φορείς διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς στην ταχεία εκτίμηση των κινδύνων που αντιμετωπίζουν οι πολιτιστικές τοποθεσίες. «Ο δείκτης είναι κατάλληλος για φυσικούς, πολιτιστικούς και αρχαιολογικούς χώρους, για αστικές και αγροτικές περιοχές επίσης, και προσφέρεται για την αξιολόγηση σχεδιασμού προσαρμογής», λέει ο δρ Μάρκαμ.
Η επιτήρηση των τοποθεσιών κληρονομιάς είναι κεφαλαιώδους σημασίας για τον διαρκή έλεγχο των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και για τις ενέργειες προσαρμογής, όπως υποστηρίζει η καθ. Σαμπιόνι. «Οι ερευνητές και οι φορείς διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς έχουν ανάγκη από πιο λεπτομερείς μεθόδους επιτήρησης των μεγάλων εκτάσεων. Αυτό καθίσταται εφικτό χάρη στις προηγμένες τεχνολογίες». Παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της Πομπηίας, όπου μια πρόσφατη σύμπραξη ιδιωτικού και δημοσίου τομέα θα χρησιμοποιήσει τεχνητή νοημοσύνη, «μεγάλα» δεδομένα, τηλεκατευθυνόμενα αεροσκάφη (drones), συστήματα υπολογιστικού νέφους (cloud) και άλλες τεχνολογίες, με στόχο την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς τόσο από ανθρωπογενείς όσο και από περιβαλλοντικές απειλές, καθώς και τη διαφύλαξη της ασφάλειας των επισκεπτών.
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΠαρότι τελεί ακόμη σε πρώιμο στάδιο, η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς από τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής κερδίζει ολοένα περισσότερο έδαφος στη διεθνή ατζέντα. Η σύνοδος των G20 και η Κομισιόν δίνουν συνεχώς μεγαλύτερη προσοχή στη σημασία που έχει το παρελθόν για τις αλλαγές του μέλλοντος. «Η πολιτιστική κληρονομιά κυοφορεί και απαντήσεις», λέει ο δρ Λάισνερ, επιστημονικός εκπρόσωπος του γερμανικού ιδρύματος Φραουχόφερ και πρόεδρος της ομάδας εργασίας της ΕΕ για την Ενίσχυση της Ανθεκτικότητας της Πολιτιστικής Κληρονομιάς έναντι της Κλιματικής Αλλαγής. «Μπορεί να μας πει πώς προσαρμόστηκαν οι πρόγονοί μας στην κλιματική αλλαγή και τι τύπου οικοδομήματα έχτιζαν για να επιβιώσουν από τη βαρυχειμωνιά ή τις πλημμύρες. Αν δεν συνεργαστούμε για τη διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς, κινδυνεύουμε να γίνουμε αμνήμονες. Και στην περίπτωση αυτήν, δεν θα μπορούμε να αντεπεξέλθουμε στις απαιτήσεις της ζωής και να προσαρμοστούμε σε ό,τι επιφυλάσσει το μέλλον. Ιδού ο μεγάλος κίνδυνος που ελλοχεύει αν απωλέσουμε την παγκόσμια κληρονομιά. Πώς θα καταφέρουμε να διαχειριστούμε το μέλλον μας;»
