Οι εκτροπές ποταμών και οι ταμιευτήρες βάζουν σε κίνδυνο υγροβιότοπους και προκαλούν διαμαρτυρίες κατοίκων
Τα Δυτικά Βαλκάνια καλύπτονται από τεράστια φράγματα και γιγάντιους ταμιευτήρες. Το Γκάντσαρεβο, το υψηλότερο φράγμα στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη φτάνει τα 123 μέτρα. Είναι δίπλα στο Τρέμπινιε-1, τον υδροηλεκτρικό σταθμό που εγκαινίασε πριν μισό αιώνα ο Τίτο. Η υδροηλεκτρική παράδοση της χώρας μπορεί να είναι το πράσινο μοντέλο ενέργειας που θα συνεχίσει να εφαρμόζεται και στο μέλλον;
Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη εξαρτάται από τον ρυπογόνο άνθρακα. Η υδροηλεκτρική ενέργεια μπορεί να είναι μια εναλλακτική λύση. Υπάρχουν όμως διαμαρτυρίες ενάντια σε φράγματα και υδατοφράκτες. Θα μάθουμε γιατί.
Η κατασκευή του υδροηλεκτρικού συστήματος στον ποταμό Τρεμπίσνιτσα παρέμεινε ημιτελής για πολλά χρόνια. Μόνο το ήμισυ, το πρότζεκτ «Lower Horizons» ολοκληρώθηκε στην εποχή του Τίτο. Τώρα το παλιό σχέδιο, βγήκε από το συρτάρι και το πρότζεκτ «Upper Horizons» πήρε το πράσινο φως.
Αυτό προκάλεσε τεράστια δυσαρέσκεια στο Χούτοβο Μπλάτο, έναν από τους πιο πλούσιους υγροβιότοπους της Ευρώπης. Είναι το σπίτι 240 ειδών αποδημητικών πουλιών και συμπεριλαμβάνεται στην Σύμβαση Ραμσάρ. Αυτό προσφέρει στο συγκεκριμένο οικοσύστημα, υψηλή προστασία.
Ο Ζόραν Μάτελιακ είναι ο επικεφαλής του τμήματος γλυκού νερού της WWF. Μας πηγαίνει μια βόλτα με τη βάρκα στην καρδιά του υγρότοπου. Η στάθμη όμως του νερού είναι πολύ χαμηλή και η βάρκα κόλλησε: «Παίρνουν το νερό από το Χούτοβο Μπλάτο για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Η ποσότητα νερού που έχουμε σήμερα είναι μισή από την αναγκαία για την διατήρηση αυτού του ευαίσθητου οικοσυστήματος. Είναι ένας από τους τελευταίους μεσογειακούς υγρότοπους. Απειλείται από τις εργασίες που γίνονται στο πλαίσιο του πρότζεκτ Upper Horizons. Αν γίνουν, η συγκεκριμένη περιοχή θα εξαφανιστεί μέσα στα επόμενα 30 χρόνια».
Πάμε να δούμε αν κάτι τέτοιο ισχύει. Οι προκαταρκτικές κατασκευές έχουν ξεκινήσει στο Ντάμπαρ, στο πλαίσιο του Upper Horizons. Αυτό το σύνθετο δίκτυο καναλιών, αγωγών, τούνελ, τεχνητών λιμνών και υδροηλεκτρικών σταθμών θα κοστίσει 200 εκατομμύρια ευρώ. Το να δημιουργήσεις σήραγγες, σκάβοντας τον ασβεστόλιθο, δεν είναι κάτι εύκολο.
Ο Ζέλικο Ζούμπατς είναι ο διευθυντής του πρότζεκτ του υδροηλεκτρικού σταθμού του Ντάμπαρ: «Είμαστε εδώ, σ' αυτή τη θέση. Πρέπει να τελειώσουμε αυτή τη ζώνη.Είναι μια σήραγγα 12 χλμ, που έχει ως στόχο να μεταφέρει νερό από αυτή την περιοχή, στο υδροηλεκτρικό εργοστάσιο του Ντάμπαρ».
Αυτά τα έργα γίνονται στην σερβική δημοκρατία, μία από τις δύο εθνικές οντότητες της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Σύμφωνα με πληροφορίες του Euronews, οι πολιτικοί υποστηρίζουν την εταιρία στο Ντάμπαρ. Η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης αρνήθηκε να υποστηρίξει το έργο. Εταιρίες από τη Ρωσία, την Τουρκία, τη Γαλλία και την Γερμανία αποσύρθηκαν. Μόνο οι Κινέζοι έμειναν: «Ένα πολύ σημαντικό και καθοριστικό επιχείρημα για την κατασκευή του πρότζεκτ Upper Horizons είναι η παραγωγή καθαρής ενέργειας. Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη έχει πολλούς υδάτινους πόρους. Στόχος μας είναι λοιπόν η καθαρή, πράσινη ενέργεια με το κτίσιμο αυτού του υδροηλεκτρικού εργοστασίου» αναφέρει ο Ζέλικο Ζούμπατς.
Ο πόλεμος στην Γιουγκοσλαβία σταμάτησε τα σχέδια του Upper Horizons. Και στη συνέχεια υπήρξε έλλειψη πόρων. Σήμερα οι συζητήσεις με το Πεκίνο συνεχίζονται. Εάν τελικά υπογραφεί η συμφωνία, το πρότζεκτ των τριών νέων υδροηλεκτρικών εργοστασίων αναμένεται να ολοκληρωθεί σε ορίζοντα τετραετίας. Ο διευθυντής κατασκευής του έργου Νένταρ Κλάτσαρ μας περιγράφει την μελλοντική εικόνα του τοπίου: καρστικές πεδιάδες και ορεινές κοιλάδες που θα καλλιεργούνται από αγρότες:
«Τον χειμώνα, κατά τη διάρκεια της εξάμηνης περιόδου των μεγάλων βροχοπτώσεων, αυτή η περιοχή θα πλημμυρίζει με νερό με διαφορετική προέλευση, όπως για παράδειγμα από υπόγειες πηγές. Όπως καταλαβαίνετε σήμερα δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ουσιαστικά για την γεωργία από τους κτηματίες. Αυτό όμως θα αλλάξει, όταν εκτρέψουμε τη ροή του νερού».
Το πρότζεκτ θα τροφοδοτήσει με νερό τους υδροηλεκτρικούς σταθμούς. Σήμερα το καρστικό έδαφος από ασβεστόλιθο λειτουργεί ως σφουγγάρι: οι πολλές τρύπες στο έδαφος και ένα σύστημα αγωγών που επικοινωνούν, έχουν δημιουργήσει έναν λαβύρινθο από υπόγειους ποταμούς. Θα κόψουν τη φυσική ύδρευση του προστατευόμενου υγρότοπου; «Δεν είναι αυτή η λεκάνη απορροής του ποταμού Νερέτβα. Το Χούτοβο Μπλάτο δεν ανήκει σ' αυτή την υδρολογική λεκάνη» τονίζει ο Ζέλικο Ζούμπατς.
Οι περιβαλλοντολόγοι διαφωνούν. Υπάρχουν υπόγειες συνδέσεις μεταξύ της κοιλάδας Ντάμπαρ και του Χούτοβο Μπλάτο, σύμφωνα με τον Ζόραν Μάτελιακ. Αν κλείσουν αυτές οι τρύπες στο καρστικό έδαφος, θα διακοπεί η παροχή νερού στον υγροβιότοπο.
«Αυτή είναι η τελευταία μας ευκαιρία να σώσουμε αυτό το υπέροχο μέρος. Χρειαζόμαστε πέντε κυβικά μέτρα νερό το δευτερόλεπτο, την καλοκαιρινή περίοδο. Αυτά θα τα χάσουμε αν γίνει το πρότζεκτ Upper Horizons. Αν έχουμε κάποια επιπλέον αλλαγή της κατεύθυνσης του νερού, αυτός ο τόπος θα εξαφανιστεί» επισημαίνει ο Ζόραν Μάτελιακ από την WWF της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης.
Υπάρχουν φόβοι ότι ακόμη και διάσημες πηγές Μπούνα μπορούν να αντιμετωπίσουν πρόβλημα από το συγκεκριμένο πρότζεκτ. Προσφέρουν 40.000 λίτρα νερού το δευτερόλεπτο. Είναι από τις μεγαλύτερες πηγές στην Ευρώπη που τροφοδοτούνται από ένα μεγάλο δίκτυο υπόγειων ποταμών και υδάτινων καναλιών.
«Είναι καλύτερο αν θέλουμε να προστατέψουμε το ποτάμι να μην γίνει αυτό το έργο. Αυτό είναι καλό βέβαια και για όσους δουλεύουν στο ποτάμι. Το σημαντικότερο είναι όμως η προστασία του ποταμού» εξηγεί ο Χάρις Γιουσούρεβιτς, βαρκάρης στις πηγές Μπούνα.
Υπάρχει όμως και ένα άλλο πρόβλημα. Το μάθαμε στο Κόνιτς, την πόλη στον ποταμό Νερέτβα. Εκεί συναντήσαμε τον πρόεδρο της Ένωσης Ζελένι Νερέτβα που αγωνίζεται ενάντια στην κατασκευή μικρών υδροηλεκτρικών μονάδων.
Είναι θυμωμένος με τη χρήση του νερού των παραποτάμων που το μεταφέρουν μέσω σωλήνων για να τροφοδοτήσουν τα δεκάδες εργοστάσια υδροηλεκτρικής ενέργειας που έχουν ξεφυτρώσει τα τελευταία χρόνια στη Βοσνία. Το drone μας μπόρεσε να καταγράψει κρυφά τις συνέπειες μιας εκτροπής, που αποξήρανε την κοίτη του ποταμού Κραλιούστιτσα:
«Το πρόβλημα είναι τα δύο υδροηλεκτρικά εργοστάσια. Εμποδίζουν την μετακίνηση των ψαριών. Τα ψάρια δεν μπορούν πλέον να κινηθούν στην πάνω πλευρά του ποταμιού. Δεν υπάρχει ελεύθερη ροή του ποταμού, γιατί το νερό εκτρέπεται σε σωλήνες. Ο ρόλος που τα ψάρια, και πιο συγκεκριμένα το ενδημικό είδος πέστροφας που υπάρχει σ' αυτό το μικρό ποτάμι απειλείται, είναι η ξερή κοίτη του ποταμού. Η εταιρία ενέργειας αφήνει μόλις το 10% της ποσότητας του ποταμίσιου νερού να κυλά ελεύθερα. Άρα τα ψάρια δεν μπορούν να κινηθούν προς την πάνω πλευρά, όπου αναπαράγονται» υπογραμμίζει ο Αμίρ Βάρισιτς, πρόεδρος της Ένωσης Ζελένι Νερέτβα.
Όταν οι κάτοικοι του χωριού Παρσόβιτσι έμαθαν ότι κινδυνεύει και το δικό τους ποτάμι, αντέδρασαν στην κατασκευή 15 υδροηλεκτρικών μονάδων κατά μήκος του παραπόταμου Νερέτβιτσα. Όταν έφτασαν τα μηχανήματα, ο κόσμος έκλεισε όλες τις διόδους πρόσβασης προς το εργοτάξιο. Αποτέλεσμα της κινητοποίησης ήταν το περιφερειακό κοινοβούλιο να απαγορεύσει τελικά την κατασκευή των μικρών μονάδων.
«Δεν θέλουμε να δώσουμε το ποτάμι μας. Το νερό του ποταμού είναι πολύ σημαντικό για να ζήσουμε από τις γεωργικές καλλιέργειες στην κοινότητά μας. Περίπου 3000-5000 κάτοικοι εξαρτώνται από το ποτάμι και το νερό του. Ο αγώνας συνεχίζεται και θα παλέψουμε μέχρι τέλους, ακόμη κι αν χρειαστεί να πεθάνουμε για το ποτάμι μας» εξηγεί ο Αμίρ Λίποβατς, αγρότης στο χωριό Παρσόβιτσι.
Το φθινόπωρο είναι προγραμματισμένες οι τοπικές εκλογές στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Λαμβάνοντας υπόψη την ισχυρή αντίδραση στις μικρές υδροηλεκτρικές μονάδες, οι πολιτικοί έχουν γίνει επιφυλακτικοί απέναντι σε ανάλογα πρότζεκτ. Η αλλαγή όμως πλεύσης δεν είναι κάτι εύκολο, καθώς τα επιχειρηματικά συμφέροντα είναι πολλά και το κέρδος από τέτοιες επενδύσεις μεγάλο.