Ευρωπαϊκά ερευνητικά πρότζεκτ βοηθούν ώστε η πολιτιστική κληρονομιά να μην πέσει θύμα της κλιματικής αλλαγής και έργα τέχνης να γλιτώσουν από τη φθορά του χρόνου
Εάν δεν αναλάβουμε δράση, πολλά μνημεία, χώροι πολιτιστικής κληρονομιάς και έργα τέχνης μπορούν να μην υπάρχουν μέχρι το τέλος του αιώνα. Οι απειλές ποικίλουν από τις μεγάλες κλιματικές αλλαγές του πλανήτη μέχρι μικρά προβλήματα που αντιμετωπίζει ένα έργο τέχνης. Οι επιστήμονες βοηθούν πολύ στο να λυθούν αρκετά από τα ζητήματα που υπάρχουν στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Γκούμπιο, Ιταλία
Η παλιά πόλη του Γκούμπιο στην Ιταλία κάνει περήφανους τους ντόπιους. Είναι ένας ακαταμάχητος τουριστικός προορισμός. Υπάρχει όμως ο κίνδυνος να χαθεί από την κλιματική αλλαγή;
Το Παλάτσο ντέι Κονζόλι του 14ου αιώνα είναι ένα από τα εμβληματικά κτίρια του Γκούμπιο. Φιλοξενεί εικαστικές και αρχαιολογικές εκθέσεις. Αλλά οι ρωγμές που έχουν εμφανιστεί στους πέτρινους τοίχους του, έχουν προκαλέσει ανησυχία, ότι το έδαφος κάτω από το παλάτι γίνεται σαθρό. Αυτό οφείλεται ίσως στην κλιματική αλλαγή, καθώς οι βροχές γίνονται πιο δυνατές και πιο συχνές. Η πόλη έχει αντιληφθεί ότι η απειλή είναι πολύ σοβαρή.
«Το Γκούμπιο είναι μια πόλη φτιαγμένη από πέτρα. Είναι ένα πολύτιμο υλικό για μας. Πρέπει να το προστατέψουμε» επισημαίνει ο Φίλιπο Μάριο Στιράτι, δήμαρχος της πόλης.
Επιστήμονες από το ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα Heracles (Ηρακλής) μελετούν την επίδραση της κλιματικής αλλαγής στα μνημεία. Οι μέθοδοί τους ποικίλουν από δορυφορική παρακολούθηση που φανερώνει αν υπάρχει αποσάθρωση του εδάφους, μέχρι ηλεκτρομαγνητικές σαρώσεις και τοπικές δειγματοληψίες από τοίχους, όπως αυτό το τεστ με ένα ειδικό τρυπάνι που είναι ευαίσθητο στην πίεση:
«Σε πρώτο στάδιο, μετράμε την σκληρότητα του λίθου, ουσιαστικά την αντοχή στη διάτρηση και σε δεύτερο χρόνο, εκτελώντας κάποιες ορυκτολογικές αναλύσεις, χημικές και στοιχειομετρικές αναλύσεις, μπορούμε να δούμε τόσο την σύσταση του λίθου, όσο και άλλες ουσίες που πιθανώς να βρίσκονται στο εσωτερικό του, όπως διαλυτά άλατα για παράδειγμα» εξηγεί ο Γιάννης Γραμματικάκης, ειδικός σε θέματα συντήρησης στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης.
Η πόλη είναι κτισμένη πάνω σε έναν λόφο. Το Γκούμπιο γνωρίζει πολύ καλά πώς οι βροχές μπορούν να γκρεμίσουν τα πέτρινα κτίσματά του.
Στο παρελθόν, μέρη του περιμετρικού αμυντικού τείχους της παλιάς πόλης κατέρρευσαν, καθώς τα εδάφη υποχώρησαν. Οι βροχές διαβρώνουν τα κονιάματα και οι λίθοι πέφτουν. Ό,τι απομένει από το τείχος της πόλης είναι πλέον υπό στενή παρακολούθηση.
«Τα τελευταία 3 χρόνια, είχαμε πολλές φορές ακραία καιρικά φαινόμενα. Οι κατακρημνίσεις ήταν πολύ πάνω από τον μέσο όρο. Αυτό επηρέασε τη δομή του τείχους. Πρέπει να το συντηρήσουμε» αναφέρει ο Φρανσέσκο Τότι, μηχανικός στο δήμο του Γκούμπιο.
Το Γκούμπιο δεν είναι το μόνο μέρος που οι επιστήμονες εστιάζουν για να κατανοήσουν τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. Ένα άλλο παράδειγμα είναι ο Κούλες στο Ηράκλειο.
Ηράκλειο, Ελλάδα
Οι κλιματικές διακυμάνσεις απειλούν κυρίως τις παράκτιες περιοχές, που είναι πλούσιες σε μνημεία, όπως είναι για παράδειγμα το ενετικό φρούριο Κούλες του Ηρακλείου. Η θάλασσα βρέχει το μεσαιωνικό οχυρό από τον 16ο αιώνα, διαβρώνοντας διαρκώς τα τείχη του. Η κλιματική αλλαγή καθορίζει τη διεύθυνση των ανέμων και τη δύναμη των κυμάτων. Τι σημαίνει αυτό για τη λίθινη κατασκευή; Η ερευνητική ομάδα που εργάζεται στο πλαίσιο του πρότζεκτ Heracles χρησιμοποιεί ένα σόναρ για να μελετήσει την επίδραση της θάλασσας στις πέτρες που βρίσκονται υποβρύχια:
«Το συγκεκριμένο σόναρ το χρησιμοποιούμε για να έχουμε μια εικόνα του πυθμένα του λιμανιού του Ηρακλείου. Μέσα από αυτό, μπορούμε να δούμε αν υπάρχουν κοιλότητες στη θωράκιση, αν υπάρχουν διαβρωτικά φαινόμενα και με επαναλαμβανόμενες λήψεις να μπορέσουμε να καταλάβουμε την πορεία αυτού του φαινομένου και να προσπαθήσουμε κάπως να μειώσουμε την ένταση αυτής της δράσης των κυμάτων» εξηγεί ο Στέλιος Πετράκης, ωκεανογράφος στο Ινστιτούτο Υπολογιστικών Μαθηματικών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας Κρήτης.
Στον πυθμένα, οι ερευνητές έχουν εγκαταστήσει αισθητήρες που καταγράφουν διαρκώς τη θερμοκρασία του νερού και το ύψος των κυμάτων. Δύο φορές τον χρόνο, οι επιστήμονες βουτούν για να συλλέξουν τα δεδομένα από αυτούς τους αισθητήρες.
«Χρησιμοποιούμε μαθηματικές προσομοιώσεις για να δούμε την κυματική κατάσταση στα πλαίσια του προγράμματος Ηρακλής, στην παράκτια περιοχή του λιμανιού του Ηρακλείου και στον Κούλε. Τις προσομοιώσεις αυτές τις κάνουμε για το παρελθόν, για το παρόν και για δύο χρονικές περιόδους, στο κοντινό και το απώτερο μέλλον, έτσι να δούμε πώς επιδρά η κλιματική αλλαγή στις κυματικές συνθήκες» υπογραμμίζει ο Γιώργος Αλεξανδράκης, ωκεανογράφος στο Ινστιτούτο Υπολογιστικών Μαθηματικών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας Κρήτης.
Αφού αντιγράψουν τα δεδομένα, οι επιστήμονες τοποθετούν τους αισθητήρες ξανά στον πυθμένα, πριν ξανακάνουν το ίδιο σε έξι μήνες. Μερικές από τις συνέπειες μπορούμε να τις δούμε όμως και μέσα στο οχυρό. Αυτό το εργαλείο ρίχνει ένα πανίσχυρο λέιζερ στην επιφάνεια του τοίχου, μετατρέποντας τα σωματίδιά του σε πλάσμα, που μπορεί να υποστεί χημική ανάλυση:
«Το χλωριούχο νάτριο, το αλάτι συγκεντρώνεται στην επιφάνεια του τοίχου. Αυτή είναι μία από τις δράσεις της θάλασσας πάνω στο φρούριο. Το νερό διαπερνά τον τοίχο και αλλάζει τη χημική του σύσταση, κάτι που επηρεάζει σημαντικά το μνημείο» επισημαίνει ο Παναγιώτης Σιώζος, φυσικός στο Ινστιτούτο Ηλεκτρονικής Δομής και Λέιζερ του ΙΤΕ.
Οι τοπικές αρχές χρησιμοποιούν τα δεδομένα, που έχουν συλλέξει για να διαμορφώσουν μια στρατηγική συντήρησης του οχυρού στο μέλλον. Υπάρχει ανησυχία, λόγω της κλιματικής αλλαγής. Τα παλιά πέτρινα κτίρια διαβρώνονται γρηγορότερα, κάνοντας τη συντήρησή τους πιο δαπανηρή.
«Κάνουμε μια μεγάλη προσπάθεια αναστήλωσης, η οποία κράτησε πέντε ολόκληρα χρόνια. Θέλουμε να έχουμε το μνημείο υπό συνεχή παρακολούθηση για να δούμε αν τα μέτρα που λάβαμε είναι αρκετά και αποτελεσματικά και με ποιον τρόπο θα μπορέσουμε να τον διατηρήσουμε σε καλή κατάσταση για τα επόμενα 500 χρόνια. Οσα έχει ζήσει δηλαδή μέχρι τώρα» αναφέρει η Βασιλική Συθιακάκη, διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων του Ηρακλείου.
Και η Κνωσσός αντιμετωπίζει όμως προβλήματα. Εδώ, είχαν γίνει πριν από 100 χρόνια εργασίες αποκατάστασης, με τη χρήση ενισχυμένου σκυροδέματος. Οι ακραίες κλιματικές συνθήκες έχουν τώρα μειώσει την αντοχή του τσιμέντου,μετατρέποντας τον σίδηρο σε σκουριά. Για να μπορέσει αυτός ο αρχαιολογικός χώρος να αντέξει, χρειάζονται νέες εργασίες και καινούργιες ιδέες που θα δώσουν λύσεις:
«Το πρόγραμμα Heracles θα μας βοηθήσει πραγματικά, πρώτα σχεδιάζοντας και μετά δοκιμάζοντας, να φτάσουμε στην τελική εφαρμογή, όντας πια σίγουροι, των νέων αυτών υλικών, τα οποία θα βοηθήσουν, τόσο στην πρόβλεψη όσο και στην καλύτερη αντοχή του ίδιου του μνημείου και των υλικών του, απέναντι στην κλιματική αλλαγή».
Οι επιστήμονες έχουν δημιουργήσει νέα κονιάματα, προσθέτοντας νάνο ή μικροσωματίδια που βελτιώνουν την αντίσταση του υλικού στον καιρό και ένα νέο τύπο τσιμέντου, που μοιάζει με αυτό που είχε αρχικά χρησιμοποιηθεί, αλλά είναι λιγότερο πορώδες. Άρα ο αέρας δεν μπορεί να το διαπεράσει εύκολα.
«Αυτά τα πρακτικά αποτελέσματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν απευθείας σ' αυτόν τον αρχαιολογικό χώρο, που είναι ένας από τους πιο σημαντικούς στην Ευρώπη. Είναι ο τόπος που αναπτύχθηκε ο πρώτος ευρωπαϊκός πολιτισμός στη λεκάνη της Μεσογείου» τονίζει η Τζουζεπίνα Παντελέτι, ερευνήτρια νανο-υλικών, συντονίστρια του προγράμματος Heracles.
Βενετία, Ιταλία
Η Βενετία είναι ένας ακόμη πολιτιστικός θησαυρός που κινδυνεύει από την κλιματική αλλαγή. Αλλά υπάρχουν και άλλα προβλήματα, ήσσονος σημασίας, τα οποία μπορούν να επιλύσουν οι νέες τεχνολογίες. Κάτι τέτοιο γίνεται στη συλλογή της Πέγκι Γκούγκενχαϊμ.
Το διάσημο μουσείο μοντέρνας τέχνης στο Μεγάλο Κανάλι παρουσιάζει έργα ζωγραφικής και γλυπτικής Ιταλών φουτουριστών και Αμερικανών μοντερνιστών. Τα υλικά κάποιων από αυτά τα έργα είναι πολύ δύσκολο να συντηρηθούν.
«Τον 20ο αιώνα, χρησιμοποιήθηκαν πολλά νέα υλικά στα έργα και η διαδικασία συντήρησής τους είναι λίγο πιο σύνθετη, σε σχέση με ότι αντιμετωπίζαμε μέχρι σήμερα. Είναι πολύ σημαντικό να τα συντηρήσουμε για το κοινό, αλλά και για τις μέλλουσες γενιές» εξηγεί η διευθύντρια της συλλογής, Κάρολ Βάιλ.
Σήμερα τα πιο σπουδαία έργα προστατεύονται πίσω από γυάλινες προθήκες. Παλιότερα όμως ήταν εκτεθειμένα, χωρίς καμιά προστασία. Ένας μέρος της αρχικής τους λάμψης χάθηκε λόγω της σκόνης και της βρωμιάς, που είναι δύσκολο να απομακρυνθεί.
«Αυτός ο πίνακας του Τζάκσον Πόλοκ παρουσιάζει ένα πρόβλημα συντήρησης, γιατί ο Πόλοκ χρησιμοποιούσε υλικά ζωγραφικής που ήταν πολύ πυκνά, όπως μπορείτε να δείτε εδώ. Στο πέρασμα των ετών, η σκόνη κάλυψε αυτά τα έργα. Έγινε ένα με αυτά» τονίζει ο Λουτσιάνο Πενσαμπένε Μπουέμι, επικεφαλής του τμήματος συντήρησης της συλλογής.
Για να λύσουν αυτό το πρόβλημα, οι συντηρητές βρήκαν βοήθεια από τους επιστήμονες που εργάζονται στο Nanorestart, ένα άλλο ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα. Ένας από τους πίνακες του Πόλοκ που ανήκουν στη συλλογή καθαρίστηκε, με τη βοήθεια αυτής της ειδικής υδρογέλης.
«Το γεγονός ότι αυτό το τζελ είναι πολύ ρευστό, επιτρέπει να προσαρμόζεται στην επιφάνεια, όπως βλέπετε εδώ. Το κάνω ό,τι θέλω με τα δάχτυλά μου. Είναι πολύ ελαστικό, κάτι που μας επιτρέπει να το τοποθετήσουμε όπως θέλουμε και να μην σπάει, όταν το απομακρύνουμε. Δεν αφήνει κανένα κατάλοιπο στην επιφάνεια, κάτι που είναι μεγάλο πλεονέκτημα για το έργο τέχνης» επισημαίνει η Μαρία Λάουρα Πετρουτσέλις, συντηρήτρια και ερευνήτρια στο πρότζεκτ Nanorestart, στο πλαίσιο της συλλογής Π. Γκούγκενχαϊμ.
Σε σχέση με παραδοσιακές μεθόδους καθαρισμού, όπως είναι οι μπατονέτες, αυτό το τζελ δεν αφήνει κανένα σημάδι, όταν τοποθετείται. Απομακρύνει αποτελεσματικά την σκόνη.
Φλωρεντία, Ιταλία
Αυτό το εργαστήριο στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας έχει αναπτύξει αυτό το προϊόν, με υλικά, που προέρχονται από το χώρο των ιατρικών εφαρμογών, όπως είναι για παράδειγμα οι φακοί επαφής. Μια παράμετρος στη διαδικασία παραγωγής δημιουργεί τις απαραίτητες μικρο και νανοσκοπικές δομές μέσα στο τζελ.
«Αυτές οι δύο δομές είναι σημαντικές, γιατί το υγρό πρέπει να ρεύσει μέσα αυτά τα κανάλια και να μπει, μέσα από διαφορετικά κύτταρα στο τζελ. Τροποποιώντας αυτές τις δύο δομές, μπορούμε να καθορίσουμε τις τελικές ιδιότητες του τζελ» εξηγεί ο Πιέρο Μπαλιόνι, από το Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας, συντονιστής του πρότζεκτ Nanorestart.
Αυτή η μέθοδος προσφέρει πολλά περισσότερα στους συντηρητές. Για παράδειγμα, σ' αυτή την περίπτωση, η υδρογέλη είναι εμποτισμένη με ένα διαλυτικό, που επιτρέπει να απομακρύνουμε ένα κομμάτι κολλητικής ταινίας από ένα εύθραυστο έργο τέχνης, χωρίς να καταστραφεί η επιφάνειά του.
«Μπορούμε να εφαρμόσουμε αυτό το τζελ και να έχουμε μια εξαιρετικά αργή απελευθέρωση του διαλυτικού, δίνοντας τη δυνατότητα στον συντηρητή να έχει μεγαλύτερο έλεγχο πάνω στη δουλειά του, που εδώ έχει να κάνει με την απομάκρυνση της ταινίας» αναφέρει ο Αντόνιο Μιράμπιλε, συντηρητής χαρτιών.
Το συγκεκριμένο τζελ μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σε άλλους τομείς, πέρα από την τέχνη, όπως για παράδειγμα στην απομάκρυνση επιχρισμάτων και στρωμάτων χρώματος από επιφάνειες.
«Δεχόμαστε ήδη αιτήματα από διάφορες εταιρίες μεταπωλήσεων, που θέλουν να διανείμουν αυτό το προϊόν σε αποκλειστικότητα στην Ευρώπη, την Κίνα και την Ινδία. Καταλαβαίνετε ότι η δυνητική αγορά είναι πάρα πολύ μεγάλη» δηλώνει ο Πιέρο Μπαλιόνι.
Όπως είναι φανερό, οι επιστήμονες δίνουν μεγάλο αγώνα για να υπερασπιστούν την ιστορία, την τέχνη και τον πολιτισμό του πλανήτη, που βρίσκονται σε κίνδυνο, λόγω της κλιματικής αλλαγής, αλλά και άλλων αιτιών.