Αίας: Ένας ήρωας στο μεταίχμιο δύο εποχών

Πνευματικά Δικαιώματα

Δημοσιεύθηκε 29/07/2015 - 14:30

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Έφτασε λοιπόν η ώρα και του δεύτερου «Αίαντα» της φετινής καλοκαιρινής περιόδου. Αυτή την Παρασκευή και το Σάββατο στο Μικρό Θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου, η Σύλβια Λιούλιου καταπιάνεται με το δύσκολο έργο του Σοφοκλή, παρουσιάζοντάς μας τη δική της οπτική για τον τραγικό αυτόν ήρωα που ζει στο τέλος της εποχής του αρχαϊκού κόσμου. Είναι ο τελευταίος των Μοϊκανών, ο τελευταίος των ηρώων.

Απογοητευμένος από τη μεροληπτική απονομή των όπλων του Αχιλλέα στον Οδυσσέα, ο Αίας αποφασίζει εκδίκηση. Τυφλωμένος όμως από τη μανία που του στέλνει η Αθηνά, κατακρεουργεί τα κοπάδια των Αχαιών. Ταπεινωμένος, ο ομηρικός ήρωας επιλέγει τον θάνατο.

Ο πρώτος αυτόχειρας του θεάτρου, είναι ένας ήρωας που αποφασίζει να «φύγει», γιατί διαισθάνεται ότι η εποχή του έχει τελειώσει, ότι δεν έχει πλέον θέση σ’ αυτή τη ζωή. Μόνος του, χωρίς να έχει κανένα δίπλα του να ασπάζεται τον δικό του άτεγκτο αξιακό κόσμο, πεθαίνει με γενναιότητα, αφήνοντας πίσω του την υποκρισία των υπόλοιπων Αχαιών, ένα σύμπαν που έχει στηριχτεί στο ψέμα, τις μικροπολιτικές και τις πονηριές ανθρώπων που αποδεικνύονται λίγοι ακόμη και πάνω από το κουφάρι του.

Μιλήσαμε με την Σύλβια Λιούλιου για το στοίχημα της παράστασης που ανεβάζει, για το πώς βλέπει η ίδια το έργο και τον ήρωα αυτό, αλλά και για τη σχέση του Αίαντα με το σήμερα.

Τι σε οδήγησε στον «Αίαντα»; Τι ανακάλυψες σ’ αυτό το κείμενο του Σοφοκλή;

Για μένα ο βασικός λόγος που διάλεξα αυτό το έργο, είναι η συγκίνηση. Είχα μια πολύ υψηλή συναισθηματική δόνηση, σε σχέση με τον ήρωα, όταν διάβασα το βιβλίο. Προσπαθούσα να καταλάβω τι ακριβώς συνέβη και γιατί ο ήρωας υπέστη μια τόσο ηχηρή πτώση. Δεν μπορούσα να αντιληφθώ πώς στο γύρισμα των καιρών, κάποιοι άνθρωποι πρέπει να θυσιάζονται. Όταν επέλεξα να ξεκινήσω μια δουλειά στο αρχαίο δράμα, πάνω στον «Αίαντα», δεν είχαν ανακύψει όλα αυτά τα πράγματα που συμβαίνουν σήμερα, αυτή η τόσο μεγάλη κοινωνική αγωνία. Υπήρχαν όμως ανοικτά πολύ μεγάλα υπαρξιακά θέματα, με τα οποία ήμουν αντιμέτωπη, που είχαν να κάνουν με την έννοια της απώλειας και του πένθους. Κάπως ένιωθα λοιπόν ότι κατανοούσα πολύ καλά το κλίμα που συντελείται αυτή η τραγωδία με την σύγχρονη έννοια και όχι την έννοια του τραγικού. Δηλαδή είναι ένας άνθρωπος που χάνεται.

Αισθάνεσαι ότι είναι μια τραγωδία της ήττας; Ένα έργο για το τέλος ενός παλαιού κόσμου;

Δεν ξέρω αν είναι μια τραγωδία της ήττας. Είναι η τραγωδία ενός ανθρώπου που τέτοιος που είναι δεν μπορεί να υπάρξει στη σύγχρονη, πολιτική του συνθήκη. Ο μόνος τρόπος για να συνεχίσει να υπάρχει, είναι να αλλάξει. Ο Αίας για να συνεχίσει να ζει, πρέπει να πάψει να είναι Αίας. Γι’ αυτό αναιρεί τον εαυτό του, δηλαδή αυτοκτονεί.

Γιατί επέλεξες αυτή την ομάδα νέων, εξαιρετικά βέβαια ταλαντούχων ηθοποιών για να βγάλουν εις πέρας αυτό το δύσκολο κείμενο, αυτή τη δύσκολη αποστολή;

Οι σπουδές μου στη σκηνοθεσία είχαν να κάνουν με την κατασκευή των χαρακτήρων και των ηρώων, ανεξαρτήτου ηλικίας και φύλου. Είχα μεγάλη επιθυμία και ανάγκη να βρεθώ σε σχέση γειτνίασης με ανθρώπους που βρίσκονται στην ηλικία μου. Αισθάνομαι ότι έχουν πολύ ισχυρή δύναμη. Από σκηνής αυτό που εκπέμπουν είναι κάτι σχεδόν αναντίρρητο. Πολύ μεγάλη υποκριτική αξία έχει η δύναμη που ακτινοβολεί. Επειδή ο Αίαντας είναι ένα έργο της ρώμης, του έπους, του πολιτισμού που έχει να κάνει με τα κατορθώματα των χεριών και του σώματος, σκέφτηκα ότι η νεότητα θα κομίσει κάτι στη σκηνοθεσία, που θα είναι ερήμην των αποφάσεών μου. Το να βλέπει κανείς εύρωστους ανθρώπους πάνω στη σκηνή, ενισχύει την εικόνα που ήθελα να δώσω. Αυτό έφερε και άλλα θετικά στοιχεία: αυτοί οι ηθοποιοί είναι μεταξύ τους φίλοι. Λειτουργούν με κώδικα ομάδας. Δεν έχουν κανέναν ανταγωνισμό μεταξύ τους. Στηρίζουν πάρα πολύ ο ένας τον άλλο. Αυτό σημαίνει ότι όταν έχεις έναν, έχεις αυτόν αλλά τον έχεις και για τους άλλους. Με αυτόν τον τρόπο πολλαπλασιάζεται η δύναμη. Ποτέ δεν είχα την τύχη να συναντήσω ξανά κάτι τέτοιο στη διαδρομή μου. Γιατί μέχρι στιγμής δούλευα κυρίως με σκηνοθέτες με πολύ υψηλά αναστήματα, όπου όλοι συντονίζονταν με αυτούς. Στους τωρινούς ηθοποιούς μου βρήκα τη μεγάλη χαρά, όπως όταν έρχεται αντιμέτωπος με το καθαρό νερό, όπου όλα είναι άδολα. Τα παιδιά αυτά διοχετεύουν όλο τους το εγώ στο κείμενο.

Τι Αίαντα θα δούμε λοιπόν στην Επίδαυρο;

Η σκηνοθετική μου λειτουργία δεν έχει να κάνει καθόλου με το προαποφασισμένο. Το μόνο που υπάρχει εξαρχής είναι το κείμενο, οι συνεργάτες και οι ηθοποιοί. Περάσαμε λοιπόν μια μεγάλη ερευνητική περίοδο που ασχοληθήκαμε με το έπος, την ποίηση, τις εικόνες που σχετίζονται με το κείμενο. Η εξαιρετική δουλειά που έκανε στη συνέχεια στην κίνηση η Χαρά Κότσαλη, ανέδειξε σχέσεις και συμπεριφορές που μου έδωσε για πρώτη φορά το στίγμα μιας σκηνογραφίας σωμάτων. Όταν ολοκληρώθηκε η έρευνα που κράτησε δύο μήνες, άρχισα να συγκροτώ το παζλ των ψηφίδων και των στιγμών υψηλής συγκινησιακής δόνησης που είχαμε βρει στην πρόβα. Οι επτά ηθοποιοί είναι όλοι μαζί ο χορός του έργου. Ο καθένας από αυτούς αναλαμβάνει και έναν συγκεκριμένο ρόλο του Αίαντα. Έρχεται η στιγμή, που βγαίνουν από το χορό και ερμηνεύουν ένα χαρακτήρα. Για μένα αυτά τα πλάσματα είναι σαν να βγαίνουν από το θέατρο, να παρουσιάζουν την ποιητική χειρονομία του κεντρικού ήρωα και μετά να ξαναχάνονται μέσα στο θέατρο, στη λήθη. Λέμε όλη την ιστορία του Αίαντα, ζούμε το αίσθημα του αποχωρισμού, μετά την αυτοκτονία του και μετά εγείρουμε το θέμα της ταφής του. Πρόκειται για την αφήγηση ενός θανάτου που επίκειται και μιας ταφής που διακυβεύεται. Θα δείτε μια παράσταση που οι ηθοποιοί φτάνουν στα όρια του εκφραστικού τους κώδικα, μια παράσταση που εξετάζει ακραία τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, μέσα από τη σωματικότητα, στην οποία παράσταση έχει σημαντική λειτουργία η μουσική.

Γιατί μας συγκινεί τόσο πολύ αυτός ο ήρωας;

Νομίζω ότι μας συγκινεί για πολλούς λόγους. Πρώτα από όλα γιατί είναι πελώριος. Είναι μέγας. Είναι άτρωτος. Είναι εκείνος που μπορεί να υπερασπιστεί όλο τον κόσμο. Πίσω από την ασπίδα του μπορούμε να κρυφτούμε όλοι. Μπορούμε να αντλήσουμε δύναμη, απλά και μόνο από τη γειτνίασή μας. Αυτός ο ήρωας στοιχειώνεται από το άδικο. Αυτή την αίσθηση του δίκαιου και του άδικου την καταλαβαίνουμε όλοι μέσα μας, πολύ βαθιά. Όλοι έχουμε πληγωθεί πολύ καίρια σε κάτι, που δεν χωράει η λογική μας, που δεν μπορούμε να χωνέψουμε. Το τρίτο στοιχείο είναι ότι ο Αίαντας είναι ο τελευταίος ενός ολόκληρου πολιτισμού, του πολιτισμού των επικών ηρώων. Σκεφτόμουν πρόσφατα ότι ο Αίαντας έχει μια μεγάλη σχέση με τον Δον Κιχώτη. Στην ουσία, από ένα σημείο και μετά, όταν αποσύρεται από το πεδίο της μάχης έχει απέναντί του εχθρούς που είναι πλέον φασματικοί. Γιατί κανένας δεν στέκεται απέναντί του από τι στιγμή που του γίνεται το άδικο. Έρχονται μόνο όταν είναι πλέον νεκρός, όταν το σώμα του είναι πλέον στο κέντρο της σκηνής και βγάζει αίμα. Λίγο πριν στεγνώσει από τη ζωική του δύναμη, το σώμα του, εμφανίζονται όλοι, σαν τα σαρκοβόρα ζώα, σαν τα όρνια για να ορμήξουν σε ό,τι έχει απομείνει.

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Γιατί αδικήθηκε ο Αίαντας;

Δεν ξέρω γιατί έγινε το άδικο στον Αίαντα. Φαντάζομαι γιατί το άδικο γίνεται πάντα σ’ αυτούς που είναι οι πιο καθαρές δυνάμεις. Αυτές είναι οι πιο εκτεθειμένες, παρόλο που είναι μεγάλες. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Αίαντας όταν απευθύνεται σε κάποιον είναι οι φυσικές δυνάμεις, οι κάμποι, τα ποτάμια, η φύση. Αισθάνεται ότι ανήκει σ’ αυτές, ότι έχει την ίδια καθαρότητα και δύναμη. Γι’ αυτό το λόγο πιστεύω ότι είναι υψηλά ποιητική μορφή.

Πώς θα χαρακτήριζες αυτή την εποχή, αυτό το μεταίχμιο στο οποίο ζει και αυτοκτονεί ο Αίαντας;

Είναι το τέλος αυτού που, όπως λένε πολύ τυπικά οι αναλύσεις, είναι το πέρασμα από τον πολιτισμό της ντροπής στον πολιτισμό της ενοχής. Είναι το πέρασμα από τον κόσμο όπου η απόλυτη δύναμη που συνθέτει μια κοινωνία είναι ο κώδικας της τιμής. Επομένως αν φανείς κατώτερος αυτού του κώδικα, είσαι ντροπιασμένος. Ντροπιασμένος αισθάνεται ο Αίαντας γι’ αυτό και αυτοκτονεί. Περνάμε λοιπόν στον πολιτισμό της ενοχής, όπου μέτρο του ανθρώπου είναι ο λογαριασμός που δίνει προς τον Θεό. Προς αυτόν όταν σφάλει γεννιέται μέσα του το αίσθημα της ενοχής. Τι σημαίνει αυτό το πέρασμα; Περνάμε από την κονίστρα όπου οι άνθρωποι παλεύουν σώμα με σώμα σε μια εποχή που οι άνθρωποι αναμετρούνται δια λόγου. Ο ισχυρότερος πολιτικός, δηλαδή αυτός που έχει την ισχυρότερη θέση στο διάλογο είναι ο νικητής. Αλλιώς γιατί να πάρει τα όπλα του Αχιλλέα ο Οδυσσέας;

Υπάρχει χώρος για τέτοιες ηρωικές, καθαρές μορφές στη σύγχρονη εποχή; Υπάρχουν φάροι από τους οποίους μπορούμε να αντλήσουμε δύναμη και κουράγιο;

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Πιστεύω πως ναι. Οπωσδήποτε. Είμαι βέβαιη γι’ αυτό. Είναι εκείνοι που ξέρουμε, επειδή είναι γνωστοί σε όλους μας και είναι κι εκείνοι που δεν τους ξέρουμε, αλλά τους ξέρει ο καθένας από εμάς στον κλειστό κύκλο του. Οι ήρωες πολλές φορές δεν είναι αναγκαίο να είναι παρόντες. Μπορεί να έχουν φύγει ή να είναι αφανείς. Φάροι μας μπορεί να είναι και μεγάλες μορφές που δεν ζουν πλέον, αλλά το έργο τους είναι εδώ και αποτελεί ουσιαστική πυξίδα για να πορευθούμε στο βίο μας. Υπάρχουν και αυτοί που διάγουν ζωή ηρώων, που δεν εξαρτούν τη ζωή τους από τα οικονομικά και τετριμμένα μέτρα και μας δίνουν δύναμη να συνεχίσουμε με το παράδειγμά τους: είναι οι γονείς μας, τα αδέλφια μας, οι φίλοι μας που τους κρατούμε ως φυλακτό που μας δίνει δύναμη. Ο καθένας έχει τους ήρωές του μέσα του. Το θέμα για μένα βρίσκεται στο μοίρασμα και στην αξία που αυτό έχει. Ίσως η κατάσταση που περνάμε τώρα μας βοηθήσει να καταλάβουμε την αξία του μοιράσματος, της αξίας να ανήκουμε σε μια κοινότητα προσώπων και πραγμάτων. Δεν έχουν να κάνουν όλα με την πολιτική και τα χρήματα.

Λόγω της οικονομικής κρίσης και των μνημονίων, ζούμε τα τελευταία χρόνια ένα παρατεταμένο πένθος. Ποια πιστεύεις ότι πρέπει να είναι η αντίδρασή μας απέναντι σ’ αυτή την κατάσταση πένθους; Έχει να κάνει με τη διαχείρισή του ή είναι μια υπαρξιακή συνθήκη, η οποία πρέπει να τελειώσει για να έρθει κάποια άλλη;

Ο χρόνος, όπως λέει και ο Σοφοκλής στον Αίαντα «όλα ο μέγας χρόνος τα μαραίνει». Αυτό σημαίνει ότι όλα παύουν να έχουν την οξύτητά τους, γιατί ο χρόνος λειαίνει τις γωνίες των πραγμάτων. Δηλαδή, για παράδειγμα, χάνεις έναν άνθρωπο και πονάς πολύ. Μετά από λίγο καιρό, χάνει αυτό το αίσθημα την οξύτητά του. Δεν πονάς τόσο πολύ. Γίνεται κάτι πιο βαθύ και βουβό μέσα σου. Και λες εγώ είχα δώσει έναν όρκο να πονάω το ίδιο μέσα μου. Ο χρόνος όμως λειτουργεί πέρα από τις αποφάσεις μας. Εγώ επέστρεψα στην Ελλάδα από το Λονδίνο το 2010. Είχαν μόλις συμβεί τα τραγικά γεγονότα, που είχε καεί όλη η Αθήνα και χάθηκαν οι άνθρωποι. Ήρθα με σφιγμένο το στομάχι αλλά με μεγάλη αποφασιστικότητα ότι τέτοιος που είναι ο καιρός, ήθελα να δουλέψω εδώ. Πέντε χρόνια μετά πιστεύω πλέον ακράδαντα ότι δεν υπάρχει διέξοδος.

Δεν υπάρχει τίποτε που να σε γεμίζει δύναμη και αισιοδοξία;

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Νομίζω ότι δεν μπορώ να βρω παρήγορο ή αισιόδοξο σενάριο για την σημερινή κοινωνική και πολιτική μας συνθήκη. Το μόνο που μπορώ να δω είναι ότι ο καθένας μόνος του πρέπει να διαλέξει έναν πιο πνευματικό δρόμο. Αν το κάνουμε πολλοί, θα διαμορφώσουμε σιγά σιγά μέσα στα χρόνια ένα τοπίο, απ’ όπου θα βγουν προσωπικότητες τέτοιες που θα μπορούν να ηγηθούν σοβαρών αποφάσεων. Αυτό που πιστεύω όμως είναι ότι δεν έχει συμβεί όλο αυτό που είναι να συμβεί πολιτικά και κοινωνικά. Νομίζω ότι έχουμε δει μόνο μια κορυφή του παγόβουνου.

Μπορείς να ζεις και να λειτουργείς μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον;

Δουλεύω σε έναν χώρο που έχει βληθεί πολύ. Ο βιοπορισμός ήταν εδώ και χρόνια πολύ δύσκολος για τους ανθρώπους του θεάτρου. Τώρα έχει γίνει αδύνατος. Αυτό που μας μένει είναι η βαθιά ικανοποίηση που προσφέρει η τέχνη. Δεν αρκεί, γιατί δεν μπορείς να ζήσεις, χωρίς να έχεις τη δυνατότητα να φανταστείς το κοντινό μέλλον. Δηλαδή μέσα σε μια εβδομάδα είσαι αντιμέτωπος με συγκεκριμένες υποχρεώσεις. Αν δεν ξέρεις πώς θα τις αντιμετωπίσεις, πρακτικά, είναι μια διαρκής αποστέρηση της αίσθησης μιας ελπίδας. Και όπως καταλαβαίνεις, δεν μιλάω για υψηλότερα πράγματα και ιδέες. Εγώ βρίσκομαι σε ένα καθεστώς διαρκούς ανάσχεσης. Ξυπνάω και όλα μένουν στην άρση τους. Σηκώνεις το πόδι σου για να πατήσεις και βρίσκεσαι στην άρση του βήματος.

Παρόλα αυτά, παραμένεις δημιουργική, ενεργή, βγαίνεις με έναν τρόπο από το τέλμα. Τι είναι αυτό που σε οδηγεί στη δράση;

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Έχω κάποιους πολύ σημαντικούς για μένα φίλους. Είναι φάροι και παραδείγματα για το πώς στη δυσκολία κάποιος πρέπει να στέκεται αγωνιστικά και με αξιοπρέπεια. Βρέθηκα σε μια συγκυρία μιας παράστασης που την επεδίωξα. Έχω την ευθύνη για αυτήν και για την ομάδα των ανθρώπων της οποίας ηγούμαι. Με άλλα λόγια έχω μια οικογένεια, η οποία εξαρτάται από μένα. Αυτή η αίσθηση της ευθύνης με κάνει να συνεχίζω, να δρω, να αντέχω.

Δείτε το τρέιλερ της παράστασης:

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ

«ΑΙΑΣ» του Σοφοκλή
Μετάφραση: Παναγής Λορεντζάτος
Σκηνοθεσία: Σύλβια Λιούλιου
Σκηνικά – Κοστούμια: Μαγδαληνή Αυγερινού
Μουσική: Άγγελος Τριανταφύλλου
Επιμέλεια κίνησης: Χαρά Κότσαλη
Φωτισμοί: Δημήτρης Κασιμάτης
Βοηθός σκηνοθέτη, Φωτογραφίες: Γκέλυ Καλαμπάκα
Ερμηνεύουν: Χάρης Φραγκούλης, Κωνσταντίνος Αβαρικιώτης, Σοφία Κόκκαλη, Μιχάλης Σαράντης, Άγγελος Τριανταφύλλου, Θάνος Τοκάκης, Νικόλας Χανακούλας