Ρίκα Πανά: « Η ζωή σε μαθαίνει ότι πρέπει να βρεις έναν τρόπο να διαμαρτυρηθείς»

Η Ρίκα Πανά στο Euronews - Πνευματικά Δικαιώματα Ελισάβετ Πλέσσα

Πνευματικά Δικαιώματα Ελισάβετ Πλέσσα

Από Γιώργος Μητρόπουλος

Δημοσιεύθηκε 08/03/2024 - 14:57•ανανεώθηκε πριν 15:51

Σχόλια

Η Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων μας συστήνει μέσα από μια μεγάλη αναδρομική έκθεση τη ζωγράφο Ρίκα Πανά.

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

H Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων φιλοξενεί την πρώτη αναδρομική έκθεση της Ρίκας Πανά, με τίτλο «Προς το Φως». 63 ζωγραφικά έργα μας συστήνουν μια άγνωστη στους περισσότερους δημιουργό, η οποία έλαμψε όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό τις δεκαετίες του ’60 και του ’70. Η καλλιτέχνις γεννήθηκε το 1929 στην Αθήνα. Η κατοχή, ο εμφύλιος και η χούντα διαμόρφωσαν ανεξίτηλα την προσωπικότητα και την εικαστική της ταυτότητα. Με πρωταγωνιστή των έργων της την ανθρώπινη φιγούρα και κύριο μήνυμα, τη διαμαρτυρία για την έλλειψη ελευθερίας, το αδιέξοδο και τον εγκλωβισμό του ανθρώπου, η Ρίκα Πανά έχει ταυτιστεί με μια ζωγραφική βαθιά ανθρωποκεντρική.

«Το ζητούμενο στο έργο της Ρίκας Πανά είναι η ελευθερία. Αυτό χαρακτηρίζει όλη τη δουλειά της. Την ενδιαφέρει πάντα το μήνυμα και δευτερευόντως η φόρμα στα έργα της. Γι’ αυτό η φόρμα που χρησιμοποιεί είναι αφαιρετική, ώστε ο θεατής να επικεντρώνεται στο μήνυμα του έργου της και όχι στον τρόπο που έγινε. Αυτό είναι το πιστεύω της.

Πριν ακόμη τη δικτατορία των συνταγματαρχών, που είναι ένα ορόσημο στη ζωή της και στη δουλειά της, ήδη από τη δεκαετία του 1960, καταγγέλλει με τα έργα της αυτό που ονομάζει ανθρώπινο αδιέξοδο. Συλλαμβάνει δηλαδή την έλλειψη ελευθερίας, τον εγκλωβισμό του ανθρώπου. Έχει άλλωστε βιώσει η ίδια αυτόν τον εγκλωβισμό, γιατί από τα 11 χρόνια της, έχει κολλήσει φυματίωση και περνά ολόκληρους μήνες απομονωμένη. Οπότε ξέρει πολύ καλά τι σημαίνει αυτό. Θα έλεγα ότι είναι μια πολύ μοναχική περίπτωση γιατί ακριβώς η υγεία της δεν της επέτρεψε να συνεχίσει τις σπουδές της, ενώ άρχισε στην ΑΣΚΤ και φοίτησε ένα χρόνο. Όταν το 1972, έχοντας κάνει τρεις εκθέσεις στο εξωτερικό και μία έκθεση στο Βρετανικό Συμβούλιο στην Αθήνα, η δικτατορία τελειώνει, μετά από δύο χρόνια το 1974, η Ρίκα Πανά αισθάνεται ότι ο ρόλος της καταγγελίας, μέσα από το έργο της, έχει τελειώσει. Γι’ αυτήν μια δημόσια έκθεση δεν έχει πολύ μεγάλο ρόλο. Συνεχίζει όμως τη ζωγραφική της»επισημαίνει η επιμελήτρια της έκθεσης Ελισάβετ Πλέσσα.

Ποιο είναι όμως το καλλιτεχνικό ρεύμα που την επηρέασε ή συνομίλησε ουσιαστικά μαζί του; «Νομίζω ότι το κύριο ρεύμα από το οποίο επηρεάζεται, είναι ο μεταπολεμικός αφηρημένος εξπρεσιονισμός στην Ευρώπη. Είναι κάτι που είναι στον αέρα και μέσα από τα διδάγματα των δύο δασκάλων της, του Πάνου Σαραφιανού και του Γιάννη Μόραλη» συμπληρώνει η κυρία Πλέσσα.

Καθοριστικό ρόλο σε αυτή την δύσκολη προσωπική και εικαστική διαδρομή έπαιξε το γεγονός ότι η Ρίκα Πανά αντιμετώπισε σοβαρά προβλήματα υγείας από πολύ νεαρή ηλικία, που την ανάγκασαν για μεγάλα χρονικά διαστήματα να μένει κλεισμένη στο σπίτι της, ή να χρειάζεται να πάει στο εξωτερικό για θεραπεία. Η ζωή και η ζωγραφική έπαιρναν το πάνω χέρι, στα διαλείμματα από τις ασθένειες που την ταλαιπωρούσαν. Λόγω φυματίωσης, γνώρισε πολύ καλά την απομόνωση, την απόγνωση και τον εγκλεισμό μέσα στο ίδιο της το σπίτι, πριν αυτά γίνουν βασικά θέματα των πινάκων της. Σήμερα, ακμαιότατη στα 95 της, θυμάται τα δύσκολα παιδικά της χρόνια και το πώς ξεκίνησε η περιπέτεια της ζωγραφικής για εκείνη στο σπίτι της:

«Οι ώρες δεν περνούσαν και κάτι έπρεπε να κάνω. Ασχολήθηκα με το να ζωγραφίζω το χώρο, στον οποίο βρισκόμουν. Παίζοντας. Κάποια στιγμή η ζωή σε μαθαίνει ότι πρέπει να βρεις έναν τρόπο να διαμαρτυρηθείς. Γιατί είχαμε τον έναν πόλεμο με τους Ιταλούς, τον άλλο με τους Γερμανούς και μετά τον εμφύλιο. Ήταν πάρα πολλοί. Έφυγα άρρωστη. Όταν άρχισα να συνέρχομαι, πήγα στην Αγγλία και στη Γαλλία για ιατρικούς λόγους. Δεν ήξερα τι να κάνω και τι να δω, όταν ήμουν ελεύθερη για κάποιες ώρες. Πήγαινα λοιπόν να δω μουσεία και ανθρώπους που ζωγράφιζαν. Ιδιαίτερα στη Γαλλία. Κάποια στιγμή αποφάσισα να πάω στον Πάνο Σαραφιανό να πάρω μαθήματα. Μου δίδασκε πώς πρέπει να σκέφτομαι, πώς πρέπει να δουλεύω ελεύθερα και με τι τρόπο. Μπήκα μέσα στο πνεύμα του και αυτό με βοήθησε πάρα πολύ: ότι δεν χρειάζονται πολλά πράγματα για να φτιάξεις αυτό που αισθάνεσαι».

Η έκθεση αποτελείται από τέσσερις ενότητες. Ξεκινά με τις πρώιμες δημιουργίες της Ρίκας Πανά, όπου τα αδιέξοδα του σύγχρονου ανθρώπου απασχολούσαν ήδη τη ζωγραφική της. Οι δύο επόμενες ενότητες εστιάζουν στη δεκαετία του 1960, περίοδο που έχει ήδη κατακτήσει ένα ύφος απόλυτα προσωπικό. Τα έργα από αυτές τις δύο βασικές περιόδους της δουλειάς της στοχεύουν να εκφράσουν τη σθεναρή αντίσταση στην καταπίεση και τον φόβο του δικτατορικού καθεστώτος. Παρουσιάστηκαν στο Λονδίνο, τη Ρώμη και την Αθήνα. Η τέταρτη και τελευταία ενότητα της έκθεσης, περιλαμβάνει έργα που φιλοτέχνησε, όταν η δημοκρατία αποκαταστάθηκε στην Ελλάδα. Τότε, η Ρίκα Πανά στράφηκε σε μια μοναχική δημιουργική πορεία, ζωγραφίζοντας αδιάκοπα, μέχρι το 2010.

«Όλα τα έργα της Ρίκας Πανά είναι καμωμένα από σκόνες και κόλλα πάνω σε χαρτί, τα οποία αναμίγνυε η ίδια, διότι η κλονισμένη υγεία της, στους πνεύμονές της, δεν της επέτρεπε να χρησιμοποιεί λάδια. Από εκεί και πέρα στις εκθέσεις που έκανε, κι έκανε τέσσερις μεγάλες εκθέσεις γύρω από τις οποίες είναι δομημένη και αυτή η έκθεση. Πάντα εξέθετε σε αυτές τις εκθέσεις έργα σε καμβά και ενδιάμεσα ζωγράφιζε σε χαρτί. Νομίζω ότι αυτό που χαρακτηρίζει όλη τη δουλειά της, από την αρχή της καριέρας της, μέχρι τα τελευταία της έργα το 2008-2010, είναι αυτή η χειρονομιακή ζωγραφική, που εκφράζει τον ψυχισμό της, τη διαμαρτυρία, την ένταση αυτών που συμβαίνουν, αλλά και την ένταση της ίδιας, τις εκρήξεις πάνω στο χαρτί. Είναι δηλαδή μια απόλυτα εξπρεσιονιστική ζωγραφική, μέσα όμως από έναν μινιμαλισμό. Είναι δηλαδή μονοκοντυλιές πάνω στο χαρτί με μια βίαιη κίνηση που εκφράζουν έναν έντονο ψυχισμό» τονίζει η επιμελήτρια της έκθεσης Ελισάβετ Πλέσσα.

Η Ρίκα Πανά έχει καταθέσει ένα έργο για το σκοτάδι και τη δυσκολία των ημερών που έζησε τόσο προσωπικά, όσο και κοινωνικοπολιτικά. Μια ζωγραφική βιωματική που παραμένει επίκαιρη μέχρι σήμερα:

«Ο άνθρωπος δεν θέλει σε καμιά περίπτωση να δει την αλήθεια. Η αλήθεια είναι μόνο η επικοινωνία, η συνεννόηση και ο σεβασμός στις απόψεις του άλλου. Δεν σέβεται κανείς τις απόψεις του άλλου. Πίστευα και πιστεύω ότι οι άνθρωποι πρέπει να λύνουν τα προβλήματά τους με κουβέντα, συνεννόηση και λογική και όχι με πολέμους, ούτε με φυλακίσεις. Αυτά βέβαια στο όνειρό μου, γατί βλέπετε τι συμβαίνει γύρω μας, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο» επισημαίνει η δημιουργός.

Πώς αισθάνεται να βλέπει τα έργα της κρεμασμένα στους χώρους μιας αίθουσας τέχνης, 50 και πλέον χρόνια μετά την τελευταία της ατομική έκθεση; Η ίδια ομολογεί ότι το έκανε γιατί θέλει να στείλει το δικό της μήνυμα στους νέους, μέσα από αυτή την αναδρομική:

«Για να είμαι ειλικρινής, το αποφάσισα δύσκολα να γίνει αυτή η έκθεση, γιατί πιστεύω ότι οτιδήποτε είχα να πω, το είχα πει. Μετά τις εκθέσεις που είχα κάνει στο παρελθόν, δεν είχα κανένα λόγο να εκθέσω ξανά τώρα. Αλλά αν αυτό μπορεί να βοηθήσει τους νέους ανθρώπους ότι τα προβλήματα δεν λύνονται ούτε με πολέμους, ούτε με διαφωνίες, τότε νομίζω ότι αξίζει τον κόπο».

Τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της έκθεσης υπογράφει ο Σταύρος Παπαγιάννης (Stage Design Office). H έκθεση πλαισιώνεται από μεγάλη μονογραφία για το έργο της Ρίκας Πανά (εκδόσεις Μέλισσα), την οποία επιμελήθηκε η Ελισάβετ Πλέσσα και σχεδίασε η Εριφύλη Αράπογλου (ενARTE). Ο τόμος αυτός περιλαμβάνει κείμενα της Αλεξάνδρας Λαδικού, του Χριστόφορου Μαρίνου, της Cornelia Navari, του Κωνσταντίνου Παπαγεωργίου, του Τίτου Πατρίκιου και της Ελισάβετ Πλέσσα, καθώς και πληθώρα αρχειακού υλικού (φωτογραφίες, αλληλογραφία, δημοσιεύσεις και κριτικές στον ελληνικό και ξένο τύπο).

Η αναδρομική έκθεση της Ρίκας Πανά «Προς το Φως» στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων διαρκεί μέχρι την Κυριακή 17 Μαρτίου.