Η διαδικασία διεύρυνσης της ΕΕ κινδυνεύει να εντείνει τη "διαρροή εγκεφάλων" στα Δυτικά Βαλκάνια, καθώς ειδικευμένοι εργαζόμενοι από τα νεότερα μέλη ενδέχεται να μεταναστεύσουν αναζητώντας ευκαιρίες. Οι εμπειρογνώμονες λένε ότι πρέπει να ληφθούν στοχευμένα μέτρα
Η προσχώρηση νέων χωρών στην Ευρωπαϊκή Ένωση ενέχει τον κίνδυνο να επιδεινώσει την έλλειψη εργαζομένων στα νεότερα κράτη μέλη, επιδεινώνοντας τη διαρροή εγκεφάλων (brain drain).
Ενώ η ενοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης μπορεί να δημιουργήσει επιχειρηματικές και επενδυτικές ευκαιρίες, μπορεί επίσης να τροφοδοτήσει μια μαζική μετεγκατάσταση εργαζομένων που αναζητούν καλύτερους μισθούς και θέσεις εργασίας σε πλουσιότερα κράτη μέλη μόλις καθιερωθεί η ελεύθερη κυκλοφορία. Ως αποτέλεσμα, η διεύρυνση μπορεί να προκαλέσει αρνητικές επιπτώσεις στις τοπικές οικονομίες.
Η Κροατία, η οποία εντάχθηκε στην ΕΕ το 2013, έχασε σχεδόν 400.000 κατοίκους την περασμένη δεκαετία, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, η οποία κατατάσσει τη χώρα μεταξύ των πέντε πρώτων χωρών της ΕΕ που βλέπουν τη μεγαλύτερη μείωση του πληθυσμού.
Στην περίπτωση της Ρουμανίας, η οποία εντάχθηκε το 2007, η έξοδος ήταν ακόμη πιο ακραία. Ένας στους τέσσερις Ρουμάνους ζει εκτός της χώρας, σύμφωνα με τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης.
Τα πράγματα περιπλέκει το γεγονός ότι η ΕΕ υποφέρει από σοβαρή έλλειψη εργατικού δυναμικού ως αποτέλεσμα της γήρανσης του πληθυσμού και του χαμηλού ποσοστού γονιμότητας. Το μπλοκ προβλέπεταινα χάνει ένα εκατομμύριο εργαζόμενους κάθε χρόνο μέχρι το 2050. Τα τελευταία χρόνια, η κινητικότητα των εργαζομένων μεταξύ των 27 κρατών μελών εντός του μπλοκ έχει μετριάσει ορισμένες από αυτές τις ελλείψεις, αλλά όχι πάντα σε ίσο βαθμό, καθώς οι χώρες της νότιας και ανατολικής Ευρώπης υποφέρουν από τη διαρροή εξειδικευμένων εργαζομένων σε βάρος των οικονομιών τους.
"Ενώ η έξοδος (ειδικευμένων) μεταναστών από τα Δυτικά Βαλκάνια συνεχίζεται εδώ και δεκαετίες, η ένταξη στην ΕΕ θα μπορούσε να επιδεινώσει το φαινόμενο αυτό, όπως είδαμε στην προηγούμενη διεύρυνση", δήλωσε στο Euronews η Λίεν Γιάνσεν, διδακτορική ερευνήτρια στο Καθολικό Πανεπιστήμιο του Λέβεν KU Leuven του Βελγίου.
Η απελευθέρωση της βίζας Σένγκεν διευκόλυνε την κινητικότητα και επιτάχυνε επίσης αυτή τη μακροχρόνια τάση, με πολλούς εργαζόμενους να χρησιμοποιούν την ευκαιρία να ταξιδεύουν στην ΕΕ για εποχιακή εργασία, δήλωσε η Γιάνσεν. "Η ένταξη στην ΕΕ τείνει να εντείνει περαιτέρω αυτή τη διαδικασία με την άρση των εναπομεινάντων εμποδίων στην αγορά εργασίας", πρόσθεσε.
Παρόλα αυτά, ορισμένοι εμπειρογνώμονες πιστεύουν ότι ο αντίκτυπος της ένταξης στην ΕΕ μπορεί να μην είναι τόσο δραστικός στην επόμενη διεύρυνση, καθώς ορισμένες υποψήφιες χώρες έχουν κολλήσει στη διαδικασία για δεκαετίες και έχουν ήδη βιώσει ένα κύμα μετανάστευσης προς τα πλουσιότερα κράτη μέλη.
Το Μαυροβούνιο και η Αλβανία υπέβαλαν αίτηση για ένταξη στην ΕΕ το 2008 και το 2009, αντίστοιχα. Η Βόρεια Μακεδονία, το έκανε πριν από 22 χρόνια. Έκτοτε, η μετανάστευση συνεχίστηκε.
Τα ευρύτερα Βαλκάνια έχουν δει μια συνεχή μετατόπιση των δημογραφικών δεδομένων, καθώς ο πληθυσμός τους σε ηλικία εργασίας έχει μειωθεί και προβλέπεται να συρρικνωθεί κατά περίπου 20% μέχρι το 2050.
Μέχρι το τέλος της δεκαετίας, η Παγκόσμια Τράπεζαπροβλέπει έλλειμμα άνω των 190.000 εργαζομένων, εάν συνεχιστεί η σημερινή δυναμική της εργασίας στην περιοχή των Βαλκανίων.
Μια μελέτη του Bruegel του 2025 δείχνει ότι ορισμένοι οικονομικοί τομείς στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων - Αλβανία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Κοσσυφοπέδιο, Μαυροβούνιο, Βόρεια Μακεδονία και Σερβία - βρίσκονται υπό σοβαρή πίεση, ιδίως στην υγειονομική περίθαλψη, τις κατασκευές και τη μεταποίηση.
"Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι υπάρχουν πιθανά οικονομικά οφέλη από την αποδημία, συμπεριλαμβανομένου του εμπορίου, των άμεσων ξένων επενδύσεων (ΑΞΕ) και των εμβασμάτων από τις χώρες υποδοχής των μεταναστών", αναφέρει η έρευνα του Bruegel. "Η μελέτη μας δείχνει ότι αυτό θα μπορούσε επίσης να ισχύει".
Τι κάνει η ΕΕ για το πιθανό δευτερογενές αποτέλεσμα;
Μετά την πλήρους κλίμακας εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία στις αρχές του 2022, η ΕΕ έδωσε νέα ώθηση στη διεύρυνση της Ένωσης ως στρατηγική προτεραιότητα.
Το 2023 ανακοίνωσε το σχέδιο ανάπτυξης για τα Δυτικά Βαλκάνια, το οποίο στοχεύει ρητά στην οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνικοοικονομική σύγκλιση. Η Επιτροπή αναφέρει ότι το σχέδιο έχει τη δυνατότητα να διπλασιάσει τις οικονομίες της περιοχής μέσα στην επόμενη δεκαετία.
"Για πρώτη φορά, η ΕΕ προσφέρει μια μερική είσοδο στις χώρες αυτές στην ενιαία αγορά πριν από την πλήρη ένταξή τους στην ΕΕ βάσει προϋποθέσεων και μεταρρυθμίσεων", δήλωσε στο Euronews η συνεργάτης του Bruegel, Νίνα Βουγιάνοβιτς.
Ένας από τους περιοριστικούς παράγοντες, ωστόσο, είναι ότι οι ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές οικονομίες επωφελούνται βραχυπρόθεσμα και από αυτή τη μετανάστευση ειδικευμένων εργαζομένων από τα Δυτικά Βαλκάνια, ιδίως σε τομείς που αντιμετωπίζουν ελλείψεις εργατικού δυναμικού, όπως η υγειονομική περίθαλψη, πρόσθεσε η Γιάνσεν.
"Τα αναπτυξιακά οφέλη από την είσοδο στην ΕΕ αντισταθμίζουν τις απώλειες πληθυσμού", δήλωσε η Βουγιάνοβιτς. Πρόσθεσε ότι όλες οι χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης που εντάχθηκαν στο μπλοκ έχουν βιώσει ισχυρότερη οικονομική σύγκλιση παρά το φαινόμενο της διαρροής εγκεφάλων.
Η Βουγιάνοβιτς εξήγησε επίσης ότι η είσοδος στην ενιαία αγορά της ΕΕ ανοίγει δυνατότητες ανάπτυξης για τις μικρές αυτές οικονομίες, επειδή επιτρέπει την καλύτερη ενσωμάτωση στις αλυσίδες εφοδιασμού της ΕΕ.
Η Αλβανία, το Μαυροβούνιο, η Βόρεια Μακεδονία και η Μολδαβία αποτελούν μέρος του Ενιαίου Χώρου Πληρωμών σε Ευρώ (SEPA), προϋπόθεση που περιλαμβάνεται στο σχέδιο ανάπτυξης, πράγμα που σημαίνει ότι οι διασυνοριακές πληρωμές μεταξύ της ΕΕ και των χωρών τους είναι πολύ ταχύτερες και φθηνότερες.
Στις 4 Νοεμβρίου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναμένεται να παρουσιάσει την ετήσια αξιολόγησή της για τις υποψήφιες χώρες, προκειμένου να εκτιμήσει την πρόοδό τους και να διατυπώσει συστάσεις σε τομείς όπως το κράτος δικαίου, τα θεμελιώδη δικαιώματα και η δικαιοσύνη.
Ποιες είναι οι πιθανές λύσεις;
Η ΕΕ θα μπορούσε να ξεκινήσει αναγνωρίζοντας το φαινόμενο της διαρροής εγκεφάλων ως κοινή πρόκληση που συνδέεται με τη διεύρυνση στην επερχόμενη έκθεση για τη διεύρυνση, δήλωσε η Λιν Μπερνστέιν, συν-συγγραφέας της έκθεσης 2024 "Navigating brain drain in the Western Balkans".
Η Μπερνστέιν δήλωσε ότι θα χρειαστούν επίσης υποστηρικτικά μέτρα για τη διατήρηση και την προσέλκυση ταλέντων, όπως η σύνδεση της χρηματοδότησης με την τοπική απασχόληση ή η προώθηση της κυκλικής μετανάστευσης.
"Οι υποψήφιες χώρες θα μπορούσαν να επικεντρωθούν στη μείωση των παραγόντων ώθησης που απομακρύνουν τους ειδικευμένους εργαζόμενους, για παράδειγμα, βελτιώνοντας τη διαδρομή από την εκπαίδευση στην εργασία, ενισχύοντας βασικούς τομείς και προσφέροντας καλύτερες συνθήκες εργασίας", πρόσθεσε.
Ορισμένες χώρες, έχοντας επίγνωση του ζητήματος, έχουν ήδη αρχίσει να εφαρμόζουν μεταρρυθμίσεις για να δώσουν κίνητρα για την επιστροφή των πολιτών τους. Στη Σερβία, για παράδειγμα, οι εργοδότες που προσλαμβάνουν επαναπατριζόμενους από τη διασπορά για να εργαστούν σε τομείς καινοτομίας και εξειδίκευσης λαμβάνουν φορολογική ελάφρυνση.
Η Πολωνία δοκίμασε έναν παρόμοιο μηχανισμό το 2022, όταν εισήγαγε φορολογική ελάφρυνση για τους Πολωνούς που επιστρέφουν στη χώρα. Μέχρι στιγμής, 25.000 άτομα έχουν επωφεληθεί από το σύστημα.
Για να πληροί κάποιος τις προϋποθέσεις, πρέπει να επιστρέφει στην Πολωνία μετά από τουλάχιστον τρία χρόνια στο εξωτερικό. Το πρόγραμμα εγγυάται τετραετή απαλλαγή από τον φόρο εισοδήματος φυσικών προσώπων για εισοδήματα κάτω των 85.500 ζλότυ (περίπου 20.166 ευρώ).