Περικυκλωμένα από λόφους και αγροκτήματα, τα σμαραγδένια νερά της λίμνης Πότπετσκο ήταν κάποτε ένας γραφικός ψαρότοπος της δυτικής Σερβίας. Πλέον η οσμή από μόνη της αρκεί για να διώξει τυχόν επισκέπτες.
Η απωθητική οσμή προέρχεται από μια δεξαμενή γεμάτη σκουπίδια. Πρόκειται για έναν από τους πολλούς σωρούς στην περιοχή που έχουν φέρει πλέον στο προσκήνιο την κρίση απορριμμάτων στα Βαλκάνια.
«Είναι πολύ άσχημο», λέει ο 34χρονος κάτοικος της περιοχής Μίλομιρ Μίοτσιτς, στέκεται κοντά στην όχθη της λίμνης, τα νερά της οποίας καλύπτονται από πλαστικά μπουκάλια, φελιζόλ και άλλα σκουπίδια που έχουν παγώσει μαζί με ξύλα και λάσπη. Ένας όγκος 8.000 κυβικών μέτρων.
«Έχω επτά παιδιά και λυπάμαι που δεν μπορούμε να έρθουμε μαζί εδώ για ψάρεμα ή για να κολυμπήσουμε», συνεχίζει ο Μίλομιρ.
Στα Δυτικά Βαλκάνια βρίσκονται κάποια από τα πιο άγρια ποτάμια της Ευρώπης και τα πιο παρθένα μονοπάτια της φύσης. Όμως τα ελαττωματικά συστήματα διαχείρισης απορριμμάτων της περιοχής απειλούν το περιβάλλον κα τη δημόσια υγεία. Οι καταρρακτώδεις βροχοπτώσεις του Ιανουαρίου υπογράμμισαν το μακροχρόνιο αυτό πρόβλημα, καθώς οι πλημμύρες παρέσυραν τα σκουπίδια από τις άκρες των δρόμων και παράνομες χωματερές στα ποτάμια. Τα σκουπίδια συγκεντρώθηκαν σε υδροηλεκτρικά φράγματα, όπως στο Πότπετσκο, το οποίο είναι μέρος του ποταμού Λιμ που πηγάζει από το Μαυροβούνιο, ή σε ένα φράγμα του γραφικού ποταμού Δρίνου στην ανατολική Βοσνία.
Ο καθαρισμός από τα σκουπίδια αποτελεί τακτική δραστηριότητα για τους εργάτες στα φράγματα, αν και οι τελευταίες συγκεντρώσεις ήταν μεγαλύτερες από αυτές που συναντούσαν κανονικά. «Δεν μπορούμε να λύσουμε αυτό το πρόβλημα, μπορούμε μόνο να το διορθώσουμε. Μαζεύουμε τα σκουπίδια που οι δήμοι αφήνουν στις όχθες», λέει ο Τόμισλαβ Πόποβιτς, ο οποίος εργάζεται στο υδροηλεκτρικό εργοστάσιο του Δρίνου, εκεί όπου αντικείμενα όπως παλιές τηλεοράσεις ή μπάλες ποδοσφαίρου γίνονται ένα και σχηματίζουν ένα νησί από σκουπίδια.
«Έχουμε δει ακόμη και μπουλντόζες να σπρώχνουν σκουπίδια κατευθείαν μέσα στο ποτάμι», λέει ο Τόμισλαβ στο Γαλλικό Πρακτορείο, συμπληρώνοντας ότι κάθε χρόνο στο φράγμα μαζεύονται 8.000 κυβικά μέτρα αποβλήτων.
Στα Δυτικά Βαλκάνια, η αποτελεσματική διαχείριση απορριμμάτων πάσχει από χαμηλούς προϋπολογισμούς, παρωχημένο εξοπλισμό και έλλειψη της αίσθησης του κατεπείγοντος τόσο από τους αξιωματούχους όσο και από τους πολίτες. Στις περισσότερες χώρες η έννοια της ανακύκλωσης δεν έχει γίνει αρκετά αντιληπτή και οι παράνομες χωματερές αποτελούν συχνό θέαμα δίπλα σε επαρχιακούς δρόμους και στα περίχωρα των πόλεων.
Η γραφική θέα των βουνών στη Βόρεια Μακεδονία αμαυρώνεται συχνά από πλαστικές σακούλες που κρέμονται από κλαδιά ή όγκους απορριμμάτων που αποτελούνται από υλικά οικοδομής μέχρι πεταμένους καναπέδες και αχρηστευμένα πλυντήρια.
Γύρω από τα Σκόπια, παντού παράνομες χωματερές. Μόλις πέντε χιλιόμετρα βορειοδυτικά του κέντρου της πρωτεύουσας, ένας σκουπιδότοπος γεμάτος μπανιέρες (!), υφάσματα, πλαστικά περιτυλίγματα και πεταμένα ανταλλακτικά αυτοκινήτων. Στα ανατολικά, κοντά στον Βαρδάρη, ο πάλαι ποτέ θεσμοθετημένος ΧΥΤΑ που έκλεισε πριν 26 χρόνια είναι τώρα μια παράνομη χωματερή έκτασης 170.000 τετραγωνικών μέτρων, περίπου ένα χιλιόμετρο από κατοικημένες περιοχές. Οι φωτιές που ανάβουν οι ντόπιοι σε καλώδια για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην από τον χαλκό συμβάλουν στην παροιμιώδη ατμοσφαιρική ρύπανση των Σκοπίων, στέλνοντας στην πρωτεύουσα το τοξικό τους νέφος.
«Ο αρνητικός αντίκτυπος αυτών των παράνομων χωματερών είναι τεράστιος», λέει ο 45χρονος Ντέγιαν Ντιμιτρόφσκι, μέλος του δημοτικού συμβουλίου στον δήμο Γκαζί Μπαμπά. Ο Ντέγιαν αγωνίζεται για την προστασία του περιβάλλοντος. Το 2019 μαγνητοσκόπησε τις αποτυχημένες προσπάθειες μιας επιχείρησης να διαχειριστεί ιατρικά απόβλητα, όπως σύριγγες και φιαλίδια αιμοδοσίας, πριν τελικά τις απορρίψει στην «κανονική» χωματερή της πρωτεύουσας, τη μοναδική στη χώρα που πληροί τις ελάχιστες προδιαγραφές που ορίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση.
Σε άλλο βίντεο που έδειξε στο Γαλλικό Πρακτορείο, ο Ντέγιαν έρχεται αντιμέτωπος με έναν άνδρα που προσπάθησε να πετάξει μια μεγάλη σακούλα σκουπιδιών από το αυτοκίνητό του. Ερωτηθείς για το σύστημα διαχείρισης απορριμμάτων της χώρας του, ο Ντέγιαν απαντά: «Είναι σαν η Βόρεια Μακεδονία να μας έφτιαξε ένα διαμέρισμα, αλλά χωρίς τουαλέτα».
Παρόμοια άσχημη είναι η κατάσταση στο Κόσοβο, όπου η υπηρεσία συλλογής απορριμμάτων καλύπτει μόνο τους μισούς από τους 1,8 εκατομμύρια κατοίκους. Πρόσφατη έκθεση της κυβέρνησης διαπιστώνει ότι η κατάσταση επιδεινώνεται, καθώς ο αριθμός των παράνομων χωματερών από το 2017 μέχρι το 2019 αυξήθηκε κατά 60%.
Η συλλογή απορριμμάτων είναι πολύ πιο εκτεταμένη στη Σερβία, η οποία θεωρείται από τις πιο ανεπτυγμένες χώρες της περιοχής, η ανεπαρκής ταξινόμηση των σκουπιδιών καθιστά επικίνδυνους τους ΧΥΤΑ. Στις χωματερές της χώρας, «βαρέα μέταλλα και άλλοι μολυσματικοί παράγοντες απελευθερώνονται απευθείας στο περιβάλλον, στο νερό και στον αέρα και κατ' αυτόν τον τροπο μας απειλούν», λέει ο Ιγκόρ Γιεζντιμίροβιτς, επικεφαλής της σερβικής ΜΚΟ Environmental Protection Engineers.
Ο κύριος προορισμός των απορριμμάτων του Βελιγραδίου κατά τις προηγούμενες τέσσερις δεκαετίες ήταν ο ΧΥΤΑ της Βίντσα. Όμως πλέον θεωρείται ο μεγαλύτερος σκουπιδότοπος της Ευρώπης. Βρίσκεται στα περίχωρα της πρωτέυουσας και μόνο τώρα γίνονται προσπάθειες βελτίωσης στο πλαίσιο προγράμματος που χρηματοδοτείται εν μέρει από την Παγκόσμια Τράπεζα και την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης.
Όμως, χωρίς πίεση από την κοινή γνώμη, εξηγεί ο Ιγκόρ, οι αρχές θα συνεχίσουν να κρύβουν τα ζητήματα διαχείρισης απορριμμάτων κάτω από το χαλί. «Εκείνοι που βρίσκονται στην εξουσία ελπίζουν ότι το πρόβλημα δεν θα έρθει στην επιφάνεια κατά τη διάρκεια της θητείας τους. Μακροπρόθεσμα θεωρούν ότι το να αντιμετωπίσουν το ζήτημα δεν ευνοεί τα συμφέροντά τους».
