Η ιστορία και ο αφανισμός της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης είναι στο επίκεντρο της ταινίας «Η πόλη και η πόλη» του Χρήστου Πασσαλή και του Σύλλα Τζουμέρκα, που κάνει παγκόσμια πρεμιέρα στις 15 Φεβρουαρίου, στην 72η Μπερλινάλε. Συμμετέχει στο Επίσημο Διαγωνιστικό τμήμα Encounters του Φεστιβάλ
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΗ ιστορία και ο αφανισμός της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης είναι στο επίκεντρο της ταινίας «Η πόλη και η πόλη» του Χρήστου Πασσαλή και του Σύλλα Τζουμέρκα, που κάνει παγκόσμια πρεμιέρα στις 15 Φεβρουαρίου, στην 72η Μπερλινάλε. Συμμετέχει στο Επίσημο Διαγωνιστικό τμήμα Encounters του Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου.
Οι δύο σκηνοθέτες επιστρέφουν στη γενέτειρά τους, για να αναδείξουν στιγμές και γεγονότα που έχουν σημαδέψει την πόλη, να αποκαλύψουν μυστικά και ανοιχτές πληγές του παρελθόντος. Κανείς δεν μιλά γι' αυτά, όλοι τα αποσιωπούν. Η πόλη του προηγούμενου αιώνα συναντά την Θεσσαλονίκη του σήμερα σε αυτό το κινηματογραφικό έργο που εξερευνά την ιστορία της εβραϊκής κοινότητας της από το 1930 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’80.
Γυρισμένη σε μόλις 14 μέρες, με μια εξαιρετική ομάδα καλλιτεχνικών συντελεστών, η ταινία συνδυάζει τη μυθοπλασία, με το ντοκιμαντέρ και το δοκίμιο. Είναι δομημένη σε έξι κεφάλαια, έναν πρόλογο και έναν επίλογο. Το καλοκαίρι που μας πέρασε, «Η πόλη και η πόλη» παρουσιάστηκε με τη μορφή εικαστικής εγκατάστασης με τρεις οθόνες σε ταυτόχρονη προβολή στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ).
Η ταινία είναι μια συμπαραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και της Homemade Films της Μαρίας Δρανδάκη. Έγινε σε συνεργασία του Φεστιβάλ Kινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Την επιμέλεια υπογράφει ο Ορέστης Ανδρεαδάκης. Υποστηρίχθηκε από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) στο πλαίσιο της δωρεάς του για τη δημιουργία του επετειακού προγράμματος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, το Claims Conference - the Conference of Jewish Material Claims Against Germany, το Ελληνογερμανικό Ταμείο για το Μέλλον, το Rosa Luxemburg Stiftung - Office in Greece, το ΕΚΟΜΕ, τo Kέντρο Πολιτισμού της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, το MOMus, το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου και την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης.
Συναντήσαμε τους δύο σκηνοθέτες, λίγες μέρες πριν αναχωρήσουν για το Φεστιβάλ του Βερολίνου για την παγκόσμια πρεμιέρα της ταινίας τους και μιλήσαμε γι’ αυτό το ιδιότυπο κινηματογραφικό πρότζεκτ, την ιστορία της εβραϊκής κοινότητας και τον τόπο καταγωγής τους, τη Θεσσαλονίκη.
-Ποια ήταν η αφορμή για να γίνει αυτή η ταινία; Πώς ξεκίνησαν όλα;
Σύλλας Τζουμέρκας: Η πηγή έμπνευσης ήταν ένα βράδυ στην Θεσσαλονίκη, πριν προβληθεί η ταινία μου «Το θαύμα της Θάλασσας των Σαργασσών» στο Βερολίνο. Βρεθήκαμε εγώ και ο Χρήστος στην πόλη και συζητώντας, γεννήθηκε η κεντρική ιδέα για το φιλμ «Η πόλη και η πόλη». Η πηγή έμπνευσης είναι στην ουσία η δική μας επιστροφή στην πόλη. Γεννηθήκαμε και οι δύο στην Θεσσαλονίκη το 1978. Περάσαμε πολλά χρόνια εκεί. Επιστρέφουμε λοιπόν στην πόλη μετά από πολλά χρόνια και τη βλέπουμε με το δικό μας τρόπο.
-Στο επίκεντρο του φιλμ είναι η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Τι σας έλκυσε το ενδιαφέρον;
Σύλλας Τζουμέρκας: Είναι αδύνατο να μην ασχοληθείς με το θέμα της εβραϊκής κοινότητας, όταν εστιάζεις στην Θεσσαλονίκη. Είναι ένα κοινό μυστικό αυτό που έχει συμβεί στην πόλη. Ένα μυστικό που έχει μείνει καπακωμένο για δεκαετίες. Ήταν καπακωμένο ακόμη περισσότερο όταν μεγαλώναμε τη δεκαετία του ’80 και του ’90. Τα τελευταία χρόνια είναι λίγο λιγότερο. Επομένως η απόκλιση ανάμεσα στην εμπειρία που είχαμε εμείς, μεγαλώνοντας και στην τωρινή γνώση που έχουμε για την πόλη, ήταν πάρα πολύ μεγάλη για να την αποφύγουμε δημιουργικά. Η Θεσσαλονίκη είχε μια μεγάλη εβραϊκή κοινότητα τον 20ο αιώνα. Είχε πολύ ισχυρή παρουσία στην πόλη πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ξεριζώθηκε στην κατοχή. Εμείς εστιάζουμε λοιπόν σε όλα αυτά και σε όσα έγιναν μετά την απελευθέρωση από τους Ναζί.
Χρήστος Πασσαλής: Είναι σοκαριστικό αυτό που συνέβη σ’ αυτή την πόλη με την έννοια ότι οι άνθρωποι που έφυγαν με τα τρένα είναι 50.000. Σχεδόν η μισή πόλη με μια μικρή δόση υπερβολής. Εμένα με σόκαρε πώς αυτά τα τεράστια μεγέθη δεν καταγράφηκαν ή πώς αποσιωπήθηκαν στην μετέπειτα ιστορία της πόλης. Θυμάμαι να γυρνάω στην Τσιμισκή και να βλέπω γύρω μου Στοά Χιρς ή Μοδιάνο και να μην καταλαβαίνω ακριβώς γιατί πρόκειται. Κανείς δεν μου είχε πει τι είναι αυτό ακριβώς. Ούτε στο σχολείο, ούτε στο σπίτι. Προέρχομαι μάλιστα από μια σχετικά μορφωμένη οικογένεια. Δεν είχα ιδέα πραγματικά το τι ήταν όλα αυτά και το τι είχε συμβεί. Έμαθα πάρα πολύ αργά γιατί υπάρχουν όλα αυτά τα παράξενα ονόματα στους δρόμους της πόλης. Ήταν αδύνατον λοιπόν, αν κάποιος μιλήσει για τη Θεσσαλονίκη, να μην αναφερθεί σε αυτό το ζήτημα.
-Ο τίτλος της ταινίας σας είναι «Η πόλη και η πόλη». Ποια είναι η μία πόλη και ποια η άλλη; Πού συναντά η μία πόλη την άλλη;
Σύλλας Τζουμέρκας: Σε πάρα πολλά σημεία. Είναι μια ταινία που είναι δομημένη ουσιαστικά σε έξι κεφάλαια, έναν πρόλογο κι έναν επίλογο. Χρησιμοποιεί πάρα πολύ αυτό που λέμε οριζόντιες και κάθετες γραμμές. Υπάρχουν κάθετες και οριζόντιες γραμμές στον χρόνο. Αυτό σημαίνει ότι πρόσωπα της σύγχρονης καθημερινότητας μπορεί να συναντούν πρόσωπα που είναι από το παρελθόν και να μην ξέρεις ποιος είναι το φάντασμα και ποιος όχι. Η ιδέα λοιπόν για το «Η πόλη και η πόλη» είναι ότι υπάρχουν δύο πόλεις σε διπλοτυπία σ’ αυτήν την πόλη που βλέπουμε. Η μία είναι θαμμένη κάτω από πάρα πολλούς τόνους μπετόν και μία άλλη πόλη, η οποία είναι αυτή που βλέπουμε σήμερα. Στην ταινία, στις ρωγμές αυτές οι δύο πόλεις συναντιούνται, σαν σε όνειρο.
Χρήστος Πασσαλής: Ήταν κεντρικό στοιχείο η συνύπαρξη των διαφορετικών εποχών μέσα στο ίδιο πλάνο. Αυτή ήταν η κεντρική ιδέα. Η εναρκτήρια ιδέα. Δεν θέλαμε να κάνουμε μια ταινία εποχής, πιστή προς τον εαυτό της, στη χρονικότητά της. Θέλαμε να κάνουμε μια ταινία όπου η χρονικότητα και οι δυνάμεις της παρούσας και της τότε ιστορίας να συγκρούονται μέσα στο κάδρο. Να συνυπάρχουν. Αυτή είναι η πόλη της Θεσσαλονίκης. Φαίνεται και στην πολεοδομία της. Η ιστορία και οι διαστρωματώσεις της είναι πολύ εμφανείς στην πόλη, αν κάποιος περπατήσει σε πέντε κεντρικούς δρόμους.
Σύλλας Τζουμέρκας: Είναι σημαντικό γιατί αυτή η ταινία είναι παράλληλα μια ταινία μυθοπλασίας, είναι ένα ντοκιμαντέρ και μια ταινία δοκιμίου. Είναι και τα τρία αυτά μαζί. Όπως υπάρχουν δύο πόλεις στην ίδια ταινία, υπάρχουν και οι τρεις «φύσεις» του ίδιου πράγματος. Στην πραγματικότητα, όλα αυτά είναι ένα.
-Πώς δουλέψατε; Πώς συνθέσατε το υλικό που χρησιμοποιήσατε;
Χρήστος Πασσαλής: Ξεκινήσαμε να γράφουμε. Υπάρχουν κάποια ιστορικά γεγονότα, μερικές ημερομηνίες, που αν κάποιος ασχοληθεί με την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης, δεν μπορεί να τα αποφύγει. Κατ’ εμέ δεν πρέπει να τα αποφύγει, γιατί ορίζουν το πεπρωμένο αυτής της κοινότητας. Κάπως σιωπηρά κι εύκολα, ο καθένας μας πήρε τη δική του κατεύθυνση. Πάνω στον καμβά που λέγεται 20ος αιώνας, ο καθένας μας βρήκε τη θέση του. Κάπως σιωπηρά, χωρίς πολλές κουβέντες. Το ενδιαφέρον στοιχείο για μένα είναι ότι αυτή η ταινία γυρίστηκε σε σύνολο περίπου δύο εβδομάδων, αλλά με απόσταση ενός έτους μεταξύ των δύο σετ γυρισμάτων. Είχαμε δηλαδή μια εβδομάδα γυρισμάτων στη Θεσσαλονίκη με ένα συγκεκριμένο υλικό, το οποίο μέσα στο χρόνο που μεσολάβησε για την επόμενη φάση γυρισμάτων άρχισε να δίνει νέο υλικό στη φαντασία μας και στο πώς θα θέλαμε να το προχωρήσουμε και να το ολοκληρώσουμε.
-Ποιοι είναι λοιπόν οι άξονες της ταινίας; Είναι τα γεγονότα; Τα πρόσωπα;
Σύλλας Τζουμέρκας: Ένα κοντινό κινηματογραφικό παράδειγμα σε αυτό που κάνουμε, είναι ο «Θίασος» του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Είναι μια ταινία στην οποία οι ήρωες βγαίνουν μέσα από μια κοινότητα ανθρώπων. Στην πραγματικότητα βλέπεις την πορεία μιας κοινότητας. Αυτό συμβαίνει και στη δική μας ταινία. Τα πρόσωπα ξεπηδούν μέσα από την κοινότητα. Βλέπεις μια μεγάλη ροή ανθρώπων, από την οποία κάποιοι χαρακτήρες ξεπηδούν και καταλαμβάνουν μεγαλύτερο χώρο σε ορισμένα κεφάλαια της ταινίας. Αυτή η ροή ανθρώπων λοιπόν ξεκινά από τη δεκαετία του 1930 και τελειώνει το 1983. Είναι η χρονιά που εμείς έχουμε τις πρώτες μας ενσυνείδητες μνήμες. Είναι η αφετηρία που ξεκινούμε να θυμόμαστε ανεξάρτητα.
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ
-Τι κινηματογραφικούς κώδικες χρησιμοποιείτε;
Σύλλας Τζουμέρκας: Χρησιμοποιούμε κάποιους κώδικες του κινηματογραφικού ντοκιμαντέρ που έχουν να κάνουν με μια έρευνα στα hard facts. Ποια είναι δηλαδή τα πραγματικά δεδομένα που έζησε αυτή η κοινότητα. Αυτό το κομμάτι είναι καθαρά ντοκιμαντέρ. Δεν κάνουμε μικροϊστορία. Δεν μας ενδιαφέρει καθόλου. Δεν χρησιμοποιούμε καθόλου το φορμά του τηλεοπτικού ντοκιμαντέρ, όπου άνθρωποι μιλούν και αφηγούνται την ιστορία τους.
-Πώς διαχειρίζεται η ίδια η πόλη την ιστορία και τις μνήμες του παρελθόντος; Την ιστορία αυτής της μεγάλης κοινότητας;
Χρήστος Πασσαλής: Είναι πολύ δύσκολη ερώτηση. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν γράψει γι’ αυτό το θέμα και μάλιστα με μεγαλύτερη ψυχραιμία από ότι παλιά. Υπάρχει πλέον βιβλιογραφία σε σχέση με αυτά τα γεγονότα. Αυτό από την άποψη της γνώσης και της πρόσβασης που μπορεί να έχει κάποιος στο τι πραγματικά συνέβη. Η ίδια η πόλη δεν νομίζω ότι έχει αφυπνιστεί σε σχέση με αυτό. Θεωρώ ότι πολλοί άνθρωποι επωφελήθηκαν από αυτόν τον μαζικό διωγμό, από αυτή τη μαζική δολοφονία. Η πόλη βολεύεται πολύ καλά στο να σωπαίνει ακόμη. Είναι για να δώσω ένα χαζό παράδειγμα, όπως συμβαίνει στην προσωπική ζωή του καθενός, που αρνείται να κοιτάξει κάποια πράγματα, γιατί είναι επώδυνα. Το καταλαβαίνω. Είμαι κι εγώ ένας πολίτης αυτής της πόλης. Δεν μιλώ αφ’ υψηλού. Ξέρω όμως, νιώθω ότι η πόλη βολεύεται μέσα από αυτή τη σιωπή.
Σύλλας Τζουμέρκας: Συμφωνώ απόλυτα με τον Χρήστο για την Θεσσαλονίκη. Αυτό που ονομάζουμε αντισημιτισμός, η άρνηση των ιστορικών δεδομένων του 20ου αιώνα γιατί μας βολεύει, είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο. Είναι κάτι που δεν έχει σταματήσει. Είναι ένα ρεύμα που φουσκώνει και ξεφουσκώνει ανά δεκαετίες σε παγκόσμιο επίπεδο. Έχει να κάνει με την παγκόσμια συνείδηση. Ο καλύτερος τρόπος λοιπόν για να απαντήσει κάποιος στο ερώτημά σου γενικά, αλλά και πιο συγκεκριμένα για τη Θεσσαλονίκη, η οποία έχει κάποια ειδικά χαρακτηριστικά που είναι και θέμα της ταινίας μας, είναι να ανατρέξει στη βιβλιογραφία και τη λογοτεχνία που υπάρχει γύρω από αυτά τα ζητήματα. Έχουν αποτυπωθεί οι λόγοι που συμβαίνει αυτό.
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ-Η εβραϊκή κοινότητα, το μουσείο της είναι ένα επίκαιρο θέμα στην Θεσσαλονίκη. Πώς θα θέλατε να λειτουργήσει η ταινία σας; Μια ευκαιρία να μάθει κάποιος την αληθινή ιστορία; Να αφυπνιστεί;
Σύλλας Τζουμέρκας: Όχι! Τίποτε από όλα αυτά. Αυτή είναι μια ταινία. Οι ταινίες δεν είναι φορείς μηνυμάτων, ούτε φορείς αφύπνισης. Οι ταινίες έχουν ένα δικό τους ονειρικό σώμα, στο οποίο πολλές φορές αποτυπώνεται η αλήθεια της ανθρώπινης εμπειρίας.
Χρήστος Πασσαλής: Είναι εντελώς έξω από τη λογική μας. Εμείς δεν κινούμαστε ούτε ως ρήτορες, ούτε ως ιστορικοί. Κινούμαστε ως καλλιτέχνες.
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΤΑΙΝΙΑΣ
Η ΠΟΛΗ ΚΑΙ Η ΠΟΛΗ | THE CITY AND THE CITY | σενάριο, σκηνοθεσία: Χρήστος Πασσαλής, Σύλλας Τζουμέρκας | παραγωγός: Μαρία Δρανδάκη | curator: Ορέστης Ανδρεαδάκης | executive producers: Χρήστος Πασσαλής, Σύλλας Τζουμέρκας | διεύθυνση φωτογραφίας: Σίμος Σαρκετζής | μοντάζ: Γιώργος Ζαφείρης | σκηνικά: Χρήστος Πασσαλής | κοστούμια: Μάρλι Αλειφέρη, Βασιλεία Ροζάνα | ηχοληψία: Νικος Έξαρχος, Δημήτρης Κανελλόπουλος | σχεδιασμός ήχου και μιξάζ: Περσεφόνη Μήλιου, Κώστας Βαρυμπομπιώτης | σχεδιασμός μακιγιάζ και κομμώσεων: Εύη Ζαφειροπούλου, Ιουλία Σιγρίμη | σχεδιασμός οπτικών εφέ: Παντελής Αναστασιάδης | βοηθοί σκηνοθέτες: Μίλτος Ντζούνης, Βάσια Ατταριάν | διεύθυνση παραγωγής: Γιώργος Ζέρβας, Γιάννης Καραντάνης | casting (Θεσσαλονίκη), βοηθοί σκηνοθετών: Λία Κεραμάρη, Νίκος Κολιούκος, Αλεξάνδρα Ρίμπα, Πελαγία Χατζηνικήτα | επιστημονικός σύμβουλος: Γιώργος Αντωνίου
Ηθοποιοί: Βασίλης Κανάκης, Αλέξανδρος Βαρδαξόγλου, Aγγελική Παπούλια, Αργύρης Ξάφης, Νίκη Παπανδρέου, Βασίλης Καραμπούλας, Θέμις Μπαζάκα, Μαρία Φιλίνη, Λαέρτης Μαλκότσης, Μαρίσσα Τριανταφυλλίδου, Fritz Fenne, Jakob Leo Stark, Φιντέλ Ταλαμπούκας, Άρης Αρμαγανίδης, Ζωή Σιγαλού, Δανάη Πριμάλη, Μιχάλης Κίμωνας, Βάσια Μπακάκου, Λεονάρδος Μπατής, Γιάννης Δαλαμάγκας, Ανδρόνικος Χρηστάρας, Αθανασία Καλλιμάνη, Νικόλας Χριστόπουλος, Ανδρέας Σταυρακάκης, Νίκος Χορταριάς, Γλυκερία Δήμου, Κώστας Πεντερίδης, Μιχάλης Κοντός, Γιώργος Αθανασιάδης, Άγγελος Κωνσταντίνου, κ.α. | παραγωγή: Εθνική Λυρική Σκηνή, Homemade Films | με τη συνεργασία του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης | με την υποστήριξη των: Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ), Claims Conference, Ελληνογερμανικού Ταμείου για το Μέλλον, Rosa Luxemburg Stiftung - Office in Greece, ΕΚΟΜΕ, Κέντρου Πολιτισμού Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, MOMus, Eλληνικού Κέντρου Κινηματογράφου, Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης | με τη συνεργασία: Athens Film Office, Δήμου Θεσσαλονίκης, Δήμου Θερμαϊκού | 87’ | DCP | 1:1.66 | color & B/W
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ
Xρήστος Πασσαλής
Γεννήθηκε το 1978 στη Θεσσαλονίκη. Στο θέατρο, συνεργάστηκε ως ηθοποιός με πολλούς σκηνοθέτες, πριν ιδρύσει μαζί με τον Γιώργο Βαλαή και την Αγγελική Παπούλια την ομάδα blitz (2004-2019). Εγραψε, συνσκηνοθέτησε και έπαιξε σε όλες τις παραστάσεις της ομάδας, οι οποίες παρουσιάστηκαν σε κάποια από τα πιο σημαντικά θέατρα και φεστιβάλ της Ελλάδας και του κόσμου (Festival d’ Avignon, Schaubühne, Théâtre de la Ville, κ.α.). Την τελευταία περίοδο, συνσκηνοθετεί με την Αγγελική Παπούλια στο Luzerner Theater της Ελβετίας και άλλες σκηνές. Στο σινεμά, έπαιξε σε μικρού μήκους και στις ταινίες Κυνόδοντας του Γιώργου Λάνθιμου, Xώρα Προέλευσης και Το Θαύμα της Θάλασσας των Σαργασσών του Σύλλα Τζουμέρκα, Μαύρο Λιβάδι του Βαρδή Μαρινάκη και History’s Future της Fiona Tan. Η νέα κινηματογραφική δουλειά του μετά την Πόλη και την Πόλη, η μεγάλου μήκους ταινία Ησυχία 6-9, βρίσκεται σε στάδιο post-production.
Σύλλας Τζουμέρκας
Γεννήθηκε το 1978 στη Θεσσαλονίκη. Μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη, το Κιλκίς και τη Νίσυρο. Οι ταινίες του μεγάλου μήκους Χώρα Προέλευσης (2010), H έκρηξη (2014) και Το Θαύμα της Θάλασσας των Σαργασσών (2019) έκαναν την παγκόσμια πρεμιέρα τους στα φεστιβάλ Βενετίας, Λοκάρνο και Βερολίνου αντίστοιχα, συμμετείχαν σε πάνω από 200 φεστιβάλ σε ολόκληρο τον κόσμο (Ρότερνταμ, Κάρλοβι Βάρι, BFI London, κ.α.), και κυκλοφόρησαν σε κινηματογραφικές αίθουσες και πλατφόρμες streaming σε πολλές χώρες. Έχει συνυπογράψει τα σενάρια των ταινιών Suntan του Αργύρη Παπαδημητρόπουλου (Ρότερνταμ, SXSW 2016) και All This Victory του Αχμάντ Γκουσέιν (Φεστιβάλ Βενετίας). Συνεπιμελήθηκε με την Ελίνα Ψύκου το πρόγραμμα διάσωσης, προβολής και μελέτης του ελληνικού σινεμά του 20ού αιώνα Χώρα, Σε Βλέπω της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου. Στο θέατρο και σε πολυμεσικά έργα έχει συνεργαστεί με τη Γιούλα Μπούνταλη, την ομάδα blitz, τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, την Εθνική Λυρική Σκηνή, κ.α.