Έξι δεκαετίες αγάπης και μίσους
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΟι ιρανοαμερικανικές σχέσεις ξεκίνησαν με τις καλύτερες προϋποθέσεις, με τις ΗΠΑ να δηλώνουν συχνά τη συμπάθειά τους για τις χώρες του «Τρίτου Κόσμου» που αντιστέκονταν στην αποικιοκρατία. Στην περίπτωση του Ιράν ήταν δύο Αμερικανοί που αναμείχθηκαν στο εκδημοκρατισμό της χώρας.
Ο Χάουαρντ Μπάσκερβιλ, που είχε τεθεί επικεφαλής ομάδας φοιτητών που μάχονταν ως εθελοντές για την υπεράσπιση της νεαρής συνταγματικής δημοκρατίας στην Περσία (το αρχαίο όνομα του Ιράν), ενάντια στις στρατιωτικές δυνάμεις της δυναστείας Κατζάρ 2 που βρισκόταν στην εξουσία, σκοτώθηκε σε ενέδρα στο Ταμπρίζ, στις 19 Απριλίου 1909.
Ο δεύτερος Αμερικανός ήταν ο ο Ουίλιαμ Μόργκαν Σούστερ. Έχοντας οριστεί γενικός θησαυροφύλακας από το περσικό κοινοβούλιο, επωμίστηκε τη διαχείριση της οικονομικής κατάστασης στα ταραγμένα χρόνια της συνταγματικής επανάστασης (1905-1911). Γρήγορα μετατράπηκε σε παθιασμένο υποστηρικτή της Περσίας, την οποία Βρετανοί και Ρώσοι επεδίωκαν να βυθίσουν οικονομικά. Έχοντας δεχτεί σημαντικές πιέσεις από τις δύο μεγάλες δυνάμεις, ο Σούστερ υποχρεώθηκε τελικά σε παραίτηση.
Η αντιαποικιοκρατική πολιτική της Ουάσιγκτον, καθώς και η θυσία του Μπάσκερβιλ και η προσφορά του Σούστερ, καλλιέργησαν σε πολλούς Ιρανούς μεγάλη εκτίμηση για τις Ηνωμένες Πολιτείες.
1953: Η ανατροπή του Μοσαντέκ
Όλα όμως άλλαξαν το 1953, όταν η CIA σε συνεργασία με τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες ενορχήστρωσε το πραξικόπημα που ανέτρεψε τον δημοκρατικά εκλεγμένο πρωθυπουργό του Ιράν Μοχάμεντ Μοσαντέκ, ο οποίος είχε αποφασίσει την εθνικοποίηση της ιρανικής πετρελαϊκής βιομηχανίας.
Το πραξικόπημα που έγινε στις 19 Αυγούστου του 1953 επανέφερε στην εξουσία τον Σάχη Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί και έπνιξε τη νεογέννητη δημοκρατία. Για πολλούς Ιρανούς τότε ήταν που τελείωσε η περίοδος της αμερικανικής αθωότητας.
Ο σάχης Μοχάμαντ Ρεζά Παχλαβί ήταν ένας φιλόδοξος άνθρωπος, ο οποίος ήθελε να μετατρέψει τη χώρα του σε περιφερειακή υπερδύναμη. Για να επιτύχει, όμως, τον στόχο του, δεν αρκούσε να στηρίζεται το Ιράν σε έναν ισχυρό στρατό και μια ανθηρή οικονομία: ήταν, επίσης, απαραίτητο οι μεγάλες δυνάμεις να κρατηθούν μακριά από τη Μέση Ανατολή.
Η συμφωνία που υπογράφηκε με την κυβέρνηση του προέδρου Ρίτσαρντ Νίξον καθιστούσε το Ιράν και τη Σαουδική Αραβία υπεύθυνες χώρες για την ασφάλεια στον Αραβο-Περσικό Κόλπο, επιτρέποντας στις Ηνωμένες Πολιτείες να κρατηθούν στα μετόπισθεν. Η λεγόμενη πολιτική των «δύο πυλώνων» ήταν, στην πραγματικότητα, πολιτική ενός και μόνου πυλώνα, του Ιράν.
1978 - 1979: Η Ισλαμική Επανάσταση
Από το 1978 τα αποθέματα καλής θέλησης των Ιρανών απέναντι στην Ουάσινγκτον είχαν πλέον εξαντληθεί. Για πολλούς Αμερικανούς, η επανάσταση στρεφόταν τόσο κατά του σάχη όσο και κατά των Ηνωμένων Πολιτειών.
Στις 16 Ιανουαρίου του 1979 ο Σάχης Μοαχάμεντ Ρεζά Παχλαβί υπό το βάρος πολύμηνων διαδηλώσεων σε απεργιών αναγκάζεται να εγκαταλείψει τη χώρα. Δύο εβδομάδες αργότερα ο ανώτατος θρησκευτικός ηγέτης Αγιατολάχ Χομεϊνί επέστρεψε στη χώρα από την εξορία. Κατόπιν δημοψηφίσματος την 1η Απριλίου του 1979 ανακηρύσσεται η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν.
1979 - 1981: Η ομηρεία στην Αμερικανική Πρεσβεία στην Τεχεράνη
Όταν ο πρόεδρος Τζέιμς Κάρτερ έδωσε άδεια στον σάχη να καταφύγει στο αμερικανικό έδαφος για να νοσηλευτεί, αριστεροί Ιρανοί φοιτητές επιτέθηκαν στην πρεσβεία των Ηνωμένων Πολιτειών, στις 4 Νοεμβρίου 1979. Πήραν ως ομήρους 52 Αμερικανούς διπλωμάτες και πολίτες, απαιτώντας από τον Κάρτερ να εκδώσει τον σάχη στο Ιράν για να δικαστεί.
Αυτό που οι φοιτητές ξεκίνησαν μάλλον ως υπόθεση λίγου χρόνου, μετατράπηκε σε κρίση 444 ημερών. Περιπλέκοντας τα πράγματα ακόμη περισσότερο, αμερικανική στρατιωτική επιχείρηση, που πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 1980 για να απελευθερωθούν οι όμηροι, κατέληξε σε φιάσκο. Από τα οκτώ ελικόπτερα που είχαν αποσταλεί, τα τρία παρουσίασαν βλάβη και η αποστολή ακυρώθηκε. Καθώς, όμως, τα αμερικανικά μεταγωγικά εγκατέλειπαν την περιοχή, ένα από αυτά συγκρούστηκε με αμερικανικό ελικόπτερο, με αποτέλεσμα τον θάνατο οκτώ Αμερικανών στρατιωτών στην ιρανική έρημο.
Η κρίση των ομήρων έλαβε γρήγορα τις διαστάσεις εθνικού τραύματος, το οποίο διευκόλυνε τη νίκη του Ρόναλντ Ρέιγκαν επί του Κάρτερ στις προεδρικές εκλογές του Νοεμβρίου του 1980. Το να σύρει μια αναπτυσσόμενη χώρα της Μέσης Ανατολής τις Ηνωμένες Πολιτείες σε τέτοιο εξευτελισμό αποτελούσε σπάνιο γεγονός. Αναδύθηκε, τότε, ένα αμοιβαίο αίσθημα αγανάκτησης. Η γεωπολιτική αντιπαράθεση, που είχε ήδη διαφανεί από τα τελευταία χρόνια της κυριαρχίας του σάχη, απέκτησε και έντονη συναισθηματική διάσταση.
1985 - 1986: Το σκάνδαλο Ιράν - Κόντρα
Το 1986, με τον Ψυχρό Πόλεμο στη κορύφωσή του, οι ΗΠΑ δεν ανέχονταν το εχθρικό περιβάλλον σε χώρες της λατινικής Αμερικής. Γι’ αυτό η CIA ανέλαβε να οργανώσει και να χρηματοδοτήσει τους Κόντρας, ομάδες αντιστασιακών που επιδίωκαν την πτώση του Ορτέγκα και την επιστροφή των παραδοσιακών «φιλοαμερικανικών» κυβερνήσεων.
Μέχρι το 1984, οι Κόντρας είχαν λάβει περισσότερα από 43 εκατομμύρια δολάρια από τις ΗΠΑ. Όμως στην Αμερική υπήρξαν ισχυρές διαμαρτυρίες για τα υπέρογκα ποσά που σπαταλούσε η κυβέρνηση, για να ενισχύσει ξένες οργανώσεις.
Το 1983, η ισλαμική οργάνωση Χεζμπολάχ απήγαγε 30 δυτικούς, έξι εκ των οποίων ήταν Αμερικάνοι....
Με αρχικό στόχο την απελευθέρωση των ομήρων, οι ΗΠΑ κατέληξαν στην εξής συμφωνία: Οι Αμερικάνοι θα πουλούσαν όπλα σε «μετριοπαθείς ομάδες» στο εσωτερικό του Ιράν, οι οποίες με τη σειρά τους ως αντάλλαγμα, θα προσπαθούσαν να πείσουν τη Χεζμπολάχ να απελευθερώσεις τους ομήρους. Η ιδέα ανήκε στον Σύμβουλο Εθνικής Ασφάλειας, Ρόμπερτ Μακφάρλαν, ο οποίος ζήτησε και πήρε την έγκριση του προέδρου Ρέιγκαν.
Η συμφωνία έγινε με τη διαμεσολάβηση του Ισραήλ και τη βοήθεια του εμπόρου όπλων, Μανουχέρ Γκορμπανιφάρ. Πράγματι, μετά τις πρώτες δύο μεταφορές οπλισμού, απελευθερώθηκε ένας από τους ομήρους. Η κατάσταση όμως δεν κύλησε ήρεμα, με αποτέλεσμα να παραιτηθεί ο Μακφάρλαν τον Δεκεμβρίο του 1985 και να αντικατασταθεί από τον ναύαρχο Τζον Ποϊντέξτερ. Με την αλλαγή της ηγεσίας, βρήκε την ευκαιρία που έψαχνε ένας από τους βοηθούς του ναυάρχου, ο Όλιβερ Νορθ, για να προτείνει τη δική του ιδέα: τα έσοδα απ’ τις πωλήσεις όπλων μπορούσαν να διατεθούν για τη χρηματοδότηση των Κόντρας. Η πρότασή του ενθουσίασε το Συμβούλιο Ασφαλείας και τέθηκε αμέσως σε εφαρμογή, χωρίς να ειδοποιηθεί ο πρόεδρος Ρέιγκαν.
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΗ μυστική συμφωνία μεταξύ ΗΠΑ και Ιράν αποκαλύφθηκε στις 3 Νοεμβρίου του 1986 από το λιβανέζικο περιοδικό Ash-Shiraa.
Το σκάνδαλο έλαβε τεράστιες διαστάσεις. Ο Ρήγκαν, που είχε δηλώσει επανειλημμένα ότι ποτέ δεν θα συνεργαζόταν με τρομοκράτες, προμήθευε με οπλισμό έναν από τους μεγαλύτερους εχθρούς της χώρας, το Ιράν, για να χρηματοδοτήσει μία ξένη στρατιωτική οργάνωση, τους Κόντρας. Ο πρόεδρος δήλωσε πως στόχος του ήταν η σύσφιξη των σχέσεων των δύο χωρών.
1988: Η κατάρριψη Ιρανικού επιβατικού αεροπλάνου
Στις 3 Ιουλίου του 1988 ο αμερικανικό πολεμικό πλοίο Vincennes εκτοξεύει δύο πυραύλους εναντίον επιβατικού αεροσκάφους των Ιρανικών Αερογραμμών. Αποτέλεσμα: 290 νεκροί και δύο χώρες στα πρόθυρα του πολέμου.
Το ιρανικό Airbus A300 εκτελούσε το δρομολόγιο Τεχεράνη — Ντουμπάι. Το αμερικανικό πλοίο εντόπισε στα ραντάρ του το ιρανικό αεροσκάφος και αμέσως προσπάθησε να επικοινωνήσει με τον πιλότο, προκειμένου να αναγνωρίσει την ταυτότητά του.
Καθώς δεν λάμβαναν απάντηση, οι Αμερικανοί υπέθεσαν ότι το Airbus ήταν ιρανικό μαχητικό αεροσκάφος, τύπου F-14, με αποτέλεσμα να εκτοξεύσουν δύο πυραύλους εδάφος-αέρους.
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΈνας εξ αυτών βρήκε στόχο και «έκοψε» στα δύο το επιβατικό αεροπλάνο. Το Airbus διαλύθηκε αμέσως στον αέρα και τα συντρίμμια του έπεσαν στη θάλασσα, παρασέρνοντας στον θάνατο 290 άτομα.
Οι ναύτες του Vincennes επικαλέστηκαν ως δικαιολογία για την τραγωδία το γεγονός ότι οι πιλότοι της πτήσης 655 αγνόησαν τα επαναλαμβανόμενα μηνύματά τους.
Το Vincennes βρισκόταν στην περιοχή του Κόλπου, έχοντας ως βασική αποστολή τη θωράκιση των εμπορικών συμφερόντων των ΗΠΑ. Κατά τη διάρκεια του πολέμου Τεχεράνης-Βαγδάτης, η στήριξη της Ουάσιγκτον στο Ιράκ ήταν πασιφανής, γεγονός το οποίο αντικατοπτρίστηκε και στην έντονη παρουσία του αμερικανικού ναυτικού στον Κόλπο, έως τα μέσα του 1988.
Εκείνη την περίοδο Ουάσινγκτον και Τεχεράνη ήταν στα πρόθυρα του πολέμου με την κατάσταση στην περιοχή να είναι τεταμένη. Μετά την κατάρριψη της πτήσης 655 πολλοί ήταν εκείνοι που έκαναν λόγο για πολεμική κλιμάκωση ανάμεσα στις 2 χώρες. Αυτό που είχε ως αποτέλεσμα ήταν η διακοπή των ιρανικών πολεμικών επιχειρήσεων στο Ιράκ, καθώς η Τεχεράνη δεν μπορούσε να πολεμά σε 2 μέτωπα.
2002: «Ο Άξονας του Κακού»
H φράση είναι αξιομνημόνευτη. H διακήρυξη του Τζορτζ Μπους στη διαρκεια της ομιλίας του προς το έθνος την 29η Ιανουαρίου ότι ένας «άξονας του Κακού» απειλεί την ειρήνη του πλανήτη έρχεται να σταθεί δίπλα στη δήλωση του Ρόναλντ Ρέιγκαν ότι η Σοβιετική Ενωση ήταν η «αυτοκρατορία του Κακού».
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΟ τότε Αμερικανός πρόεδρος έδειξε με το δάχτυλο τρεις χώρες: Το Ιράκ, τη Βόρεια Κορέα και το Ιράν, κατηγορώντας τις ότι εξοπλίζονται με όπλα μαζικής καταστροφής και σχηματίζουν έτσι τον«άξονα του κακού». Πιο συγκεκριμένα, υποσχέθηκε να τις αφοπλίσει, είτε με στρατιωτικά είτε με άλλα μέσα, και να το κάνει το ταχύτερο δυνατόν.
Δεκαετία 2000: Φόβοι και κυρώσεις
Το 2002 ομάδα προσκείμενη στην αντιπολίτευση του Ιράν αποκαλύπτει ότι η χώρα αναπτύσσει πυρηνικές εγκαταστάσεις, ανάμεσά τους και κάποιες για εμπλουτισμό ουρανίου.
Οι ΗΠΑ κατηγορούν το Ιράν για κρυφό πυρηνικό πρόγραμμα, κάτι το οποίο η Τεχεράνη αρνείται. Ακολουθεί μια δεκαετία έντονης διπλωματικής δραστηριότητας και ανάμειξης του Ιράν με τις αρμόδιες υπηρεσίες του ΟΗΕ για τα πυρηνικά.
ΟΗΕ, ΗΠΑ και ΕΕ επιβάλλουν σειρά κυρώσεων κατά της κυβέρνησης του συντηρητικού προέδρου του Ιράν, Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ. Ως αποτέλεσμα το ιρανικό νόμισμα χάνει τα 2/3 της αξίας του μέσα σε δύο χρόνια.
2013 - 2016: Στενότερη σχέση και συμφωνία για τα πυρηνικά
Τον Σεπτέμβριο του 2013, μόλις δύο εβδομάδες αφού έχει αναλάβει την προεδρία ο νεοεκλεγείς και μετριοπαθής Χασάν Ροχανί, έχει τηλεφωνική συνομιλία με τον Αμερικανό πρόεδρο Μπαράκ Ομπάμα. Είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο τα τελευταία 30 χρόνια.
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΤο 2015 και μετά από φρενήρεις διπλωματικές διεργασίες το Ιράν συναινεί σε μια μακροπρόθεσμη συμφωνία για το πυρηνικό του πρόγραμμα. Τη συμφωνία συνυπογράφουν οι ΗΠΑ, η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Κίνα, η Ρωσία και η Γερμανία.
Βάσει αυτής η Τεχεράνη συμφωνεί να περιορίσει τις πυρηνικές της δραστηριότητες και να επιτρέψει την είσοδο στη χώρα σε διεθνείς παρατηρητές, με αντάλλαγμα την άρση των οικονομικών κυρώσεων.
2019: Ένταση στον Περσικό Κόλπο
Τον Μάιο του 2018 ο Αμερικανός πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ αποχωρεί από τη συμφωνία, γνωστή και ως Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης, επαναφέροντας τις κυρώσεις τόσο σε βάρος του Ιράν, όσο και σε βάρος των χωρών με τις οποίες η Τεχεράνη έχει εμπορικές συναλλαγές.
Οι σχέσεις Ιράν - ΗΠΑ για μια ακόμα φορά φτάνουν στο Ναδίρ. Οι ΗΠΑ στέλνει ένα αεροπλανοφόρο και βομβαρδιστικά Β-52 στον Περσικό Κόλπο εξαιτίας «ανησυχητικών ενδείξεων για κλιμάκωση» που σχετίζονται με το Ιράν.
Τον Μάιο και τον Ιούνιο του 2019 εκρήξεις σημειώνονται σε 6 πετρελαιοφόρα στον Κόλπο του Ομάν, με τις ΗΠΑ να κατηγορούν το Ιράν.
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΣτις 20 Ιουνίου οι Ιρανικές ένοπλες δυνάμεις καταρρίπτουν αμερικανικό μη επανδρωμένο αεροσκάφος πάνω από τα Στενά του Ορμούζ. Η Ουάσινγκτον αναφέρουν ότι το drone πετούσε πάνω από διεθνή ύδατα με την Τεχεράνη να δηλώνει ότι ήταν εντός ιρανικούς εδάφους.
2020: Τα τύμπανα του πολέμου ηχούν στη Μέση Ανατολή
Η Ουάσινγκτον ανακοινώνει τη δολοφονία του στρατηγού Κασέμ Σουλεϊμανί, βάζοντας φωτιά στις ήδη τεταμένες σχέσεις με την Τεχεράνη. Ο Ντόναλντ Τραμπ επιβεβαιώνει τον θάνατο του Ιρανού αξιωματικού, αρμόδιου για τις επιχειρήσεις των Φρουρών της Επανάστασης στο εξωτερικό. Στο Ιράν οι εξελίξεις είναι καταιγιστικές. Συγκαλείται εκτάκτως το Ανώτατο Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας, ενώ ο ανώτατος πνευματικός ηγέτης της χώρας αγιατολάχ Αλή Χαμενεΐ ορκίστηκε εκδίκηση για το θάνατο του Ιρανού αξιωματικού.
Μετά την επίθεση στο διεθνές αεροδρόμιο της Βαγδάτης και τη δολοφονία του Κασέμ Σουλεϊμανί οι αμερικανικές δυνάμεις στη Μέση Ανατολή έχουν τεθεί σε «υψηλό επίπεδο συναγερμού»