ΕΜΣΤ: «Τσουνάμι» εκθέσεων αφιερωμένων στο καλλιτεχνικό έργο γυναικών και θηλυκοτήτων

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) παρουσιάζει από τον Δεκέμβριο του 2023 έως το φθινόπωρο του 2024, έναν κύκλο 15 εκθέσεων σε τρία μέρη, αποκλειστικά αφιερωμένων στο καλλιτεχνικό έργο γυναικών ή καλλιτεχνών που αυτοπροσδιορίζονται ως θηλυκότητες, υπό τον ευρύτερο τίτλο «Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;» (What if Women Ruled the World?), εμπνευσμένο από το έργο της Yael Bartana (2017).

Πρώτη και βασική έκθεση αυτού του κύκλου είναι η ομαδική με έργα από τη συλλογή του ΕΜΣΤ και τίτλο «Γυναίκες, μαζί». Αποτελεί την πρώτη επανέκθεση της συλλογής του Μουσείου, μετά την εναρκτήρια παρουσίασή της το 2019. Περιλαμβάνει και μια σειρά έργων από τη δωρεά της Συλλογής Δημήτρη Δασκαλόπουλου, τη σημαντικότερη στην ιστορία του μουσείου. Παρουσιάζονται συνολικά 49 έργα από 25 καλλιτέχνιδες διαφορετικών γενεών και προέλευσης, δέκα από τις οποίες είναι Ελληνίδες.

Σύμφωνα με την καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ, Κατερίνα Γρέγου, ένα μουσείο δεν μπορεί να εκθέτει μόνιμα το σύνολο της συλλογής του, μια και το μέγεθός της υπερβαίνει πάντα τον διαθέσιμο εκθεσιακό χώρο. Επομένως, οι αλλαγές στην παρουσίαση της συλλογής είναι απαραίτητες, προκειμένου να αναδεικνύονται έργα που δεν έχουν εκτεθεί προηγουμένως και να φωτίζονται αθέατες όψεις της συλλογής μέσα από καινούριες επιμελητικές προτάσεις:

«Όλος αυτός ο κύκλος εκθέσεων ξεκίνησε με ένα σκεπτικό, το οποίο είναι ότι αυτή την στιγμή γίνεται μια μεγάλη συζήτηση σε όλο τον κόσμο για την υποεκπροσώπηση των γυναικών, ειδικά στα μουσεία, στα ιδρύματα και στους θεσμούς. Για να μην μιλήσω για την αγορά της τέχνης, όπου οι γυναίκες υποεκπροσωπούνται ακόμη περισσότερο. Γι’ αυτό το λόγο αποφασίσαμε να θέσουμε αυτό το υποθετικό ερώτημα “Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;” για να αναλογιστούμε γενικά ποια είναι η θέση της γυναίκας σήμερα και αν κυβερνούσε τι θα άλλαζε. Θα ήταν καλύτερος ο κόσμος; Θα ήταν πιο δίκαιος; Θα υπήρχε μεγαλύτερη φροντίδα; Θα προσέχαμε περισσότερο τις μειονότητες; Ή απλά θα βλέπαμε μια επανάληψη της συνεχιζόμενης βίας, της τοξικής “πατριαρχίας”; Το λέω έτσι γιατί δεν θέλω να βάλω βέβαια όλους τους άνδρες σε ένα καλάθι. Νομίζω ότι με αυτό το εκθεσιακό εγχείρημα κάνουμε μια μεγάλη δήλωση, ειδικά στην Ελλάδα, που δεν υπήρξε ποτέ φεμινιστικό κίνημα στην ιστορία της τέχνης και που εδώ συγκεκριμένα, όπως και σε πολλές μικρότερες χώρες ή χώρες της λεγόμενης περιφέρειας, οι γυναίκες ήταν πραγματικά περιθωριοποιημένες στο χώρο των εικαστικών. Με αυτόν τον κύκλο εκθέσεων, ελπίζουμε ότι θα αρχίσουν να αλλάζουν τα πράγματα θεσμικά» αναφέρει η Κατερίνα Γρέγου.

Τις καλλιτέχνιδες απασχολούν θέματα που αφορούν την ταυτότητα φύλου όπως και ευρύτερα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα. Το σώμα εξετάζεται ως διαφιλονικούμενο πεδίο και διερευνώνται οι πολλαπλές σημασίες του στην οικογενειακή ζωή, την εργασία, τη σεξουαλικότητα και την αυτοαναπαράστασή του. Μολονότι τα περισσότερα από τα έργα δεν εστιάζουν στη γυναικεία συνθήκη αυτή καθαυτή, υπάρχει μια λανθάνουσα προδιάθεση για ζητήματα ισότητας, καταπίεσης και ετερότητας. Συστηματικό είναι επίσης το ενδιαφέρον για την υλικότητα και τη χειροποίητη δημιουργία, καθώς πολλά έργα ενσωματώνουν και επανανοηματοδοτούν αντικείμενα και υλικά που προέρχονται από το οικιακό/καθημερινό περιβάλλον και τα μετασχηματίζουν, μέσα από ενδελεχείς χειρωνακτικές γλυπτικές διαδικασίες και εύθραυστες χειρονομίες. 

Η υπαρξιακή διερώτηση επανέρχεται, όπως επίσης και ο προβληματισμός σχετικά με την εντροπία, την κατάρρευση, τη φθορά και την ευθραυστότητα, αντανακλώντας την τρέχουσα κατάσταση πολιτισμικής αβεβαιότητας. Τέλος, αρκετές καλλιτέχνιδες διερευνούν ζητήματα ιστορίας, μνήμης και συλλογικών/πολιτισμικών ταυτοτήτων και εστιάζουν στην κομβική γεωπολιτική θέση της Ελλάδας, εντός της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και του πάλαι ποτέ Λεβάντε. Πρόκειται για τα εδάφη της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα οποία κρύβουν μέσα τους μια πληθώρα αποσιωπημένων ή περιθωριοποιημένων ιστοριών που παρέμειναν εν υπνώσει, στον απόηχο της κατασκευής των νέων εθνικών αφηγήσεων.

Οι καλλιτέχνιδες που συμμετέχουν στην έκθεση Γυναίκες, μαζί: Etel Adnan (1925, Βηρυτός, Λίβανος), Diana Al-Hadid (1981, Χαλέπι, Συρία), Ghada Amer (1963, Κάιρο, Αίγυπτος), Helene Appel (1976, Καρλσρούη, Γερμανία), Bertille Bak (1983, Αράς, Γαλλία), Karla Black (1972, Αλεξάντρια, Σκωτία), Πάκυ Βλασσοπούλου (1985, Αθήνα), Hera Büyüktaşciyan (1984, Κωνσταντινούπολη, Τουρκία), Μαρίνα Γιώτη (1972, Αθήνα), Χριστίνα Δημητριάδη (1967, Θεσσαλονίκη), Ελένη Καμμά (1973, Αθήνα), Μαρία Λοϊζίδου (1958, Λεμεσός, Κύπρος), Tala Madani (1981, Τεχεράνη, Ιράν), Δέσποινα Μεϊμάρογλου (1944, Αλεξάνδρεια, Αίγυπτος), Annette Messager (1943, Μπερκ, Γαλλία), Tracey Moffatt (1960, Μπρίσμπεϊν, Αυστραλία), Ελένη Μυλωνά (1944, Αθήνα), Rivane Neuenschwander (1967, Μπέλο Οριζόντε, Βραζιλία), Cornelia Parker (1956, Τσέσαϊρ, Αγγλία), Agnieszka Polska (1984, Λούμπλιν, Πολωνία), Χριστιάνα Σούλου (1961, Αθήνα), Άσπα Στασινοπούλου (1935, Αθήνα), Μαρία Τσάγκαρη (1981, Πειραιάς), Aleksandra Waliszewska (1976, Βαρσοβία, Πολωνία) και Gillian Wearing (1963, Μπέρμιγχαμ, Αγγλία).

Χρύσα Ρωμανού: «Η αναζήτηση της ευτυχίας για όσους περισσότερους γίνεται»

Η Χρύσα Ρωμανού (1931-2006) είναι μια από τις ξεχωριστές καλλιτέχνιδες που αναδύθηκαν την δεκαετία του 1960. Ανήκει στην ομάδα των Ελλήνων διανοουμένων της διασποράς που έζησαν και εργάστηκαν σε καλλιτεχνικά κέντρα της Δύσης και για πρώτη φορά στην ιστορία της ελληνικής τέχνης συμμετείχαν ενεργά στη διαμόρφωση διεθνών ρευμάτων της εποχής τους.

Η έκθεση, την οποία επιμελούνται ο Δημήτρης Τσουμπλέκας και η Ελένη Κούκου, περιλαμβάνει έργα από όλες σχεδόν τις ενότητες της δουλειάς της. Ξεκινά με τους «Μύθους», τα ζωγραφικά έργα της περιόδου που έφυγε για το Παρίσι. Συνεχίζει με τα ιστορικά κολάζ του 1965, τις μεγάλες γλυπτικές κατασκευές Meccano, τις μεταξοτυπίες από το περίφημο ατελιέ της Mec Art Graphic στο Παρίσι, και καταλήγει στα ωριμότερα έργα της, τους «Χάρτες-Λαβυρίνθους» με την χαρακτηριστική τεχνική του ντεκολάζ σε πλέξιγκλας.

Ολοκληρώνεται με το «Αμούρ - Η Χρύσα στις πόλεις» ένα βίντεο βασισμένο στο πλούσιο φωτογραφικό αρχείο της Χρύσας Ρωμανού και του συζύγου της, του εξίσου σπουδαίου καλλιτέχνη και καθηγητή της ΑΣΚΤ, Νίκου Κεσσανλή, τονίζοντας την άρρηκτη και αμφίδρομη σχέση τέχνης και ζωής. Το βίντεο είναι εμπλουτισμένο με επιπλέον οπτικοακουστικό υλικό, με τη δημιουργική συνεργασία των καλλιτεχνών Δημήτρη Τσουμπλέκα και Γιώργου Σαλαμέ και της συγγραφέα Αμάντας Μιχαλοπούλου.

Το έργο της Ρωμανού χαρακτηρίζεται από τις ανοιχτές αφηγηματικές δομές, τη μηχανική αναπαραγωγή, το τυχαίο, τη διαφάνεια, το παιχνίδι. Από τα πρώτα της βήματα, το μοτίβο του λαβύρινθου, τα ταξίδια, η κριτική στην κοινωνία της κατανάλωσης, το πολιτικό ενδιαφέρον για τις κοινωνικές ανισότητες και την αδικία, ο εκδημοκρατισμός της τέχνης, η ώσμωση τέχνης και καθημερινότητας επανέρχονται ως κεντρικοί θεματικοί άξονες και εξελίσσονται όσο η καλλιτέχνης ωριμάζει και μεταβάλλεται το κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον.

Η επιμελήτρια Ελένη Κούκου μίλησε στο Euronews για την σπουδαία καλλιτέχνιδα:«Η Χρύσα Ρωμανού είναι μια από τις σημαντικότερες καλλιτέχνιδες της γενιάς του ’60. Έμεινε όντως λίγο στην αφάνεια και το έργο της είναι αρκετά παραγνωρισμένο. Αυτός είναι και ο λόγος που κάνουμε αυτή την έκθεση. Το δυνατό κομμάτι της δουλειάς της το έκανε στο Παρίσι, την εικοσαετία που έλειψε, από το 1961-1981. Αυτή η δουλειά δεν είναι τόσο γνωστή στην Ελλάδα. Πρώτα από όλα η Χρύσα έφυγε για το Παρίσι, επειδή τη δεκαετία του 1960 πάλευε με την αφηρημένη ζωγραφική και το περιβάλλον της Ελλάδας ήταν ακόμη πάρα πολύ συντηρητικό. Οπότε μπορούμε να πούμε ότι ασφυκτιούσε στην Ελλάδα. Φεύγει λοιπόν για το Παρίσι. Οι έννοιες που την απασχολούν και διατρέχουν το έργο της είναι η έννοια του παιχνιδιού, αλλά με έναν πολύ σοβαρό τρόπο. Καταπιάνεται δηλαδή με πολύ σοβαρά ζητήματα και με ένα παιγνιώδη τρόπο. Την ενδιαφέρει επίσης η έννοια της διαφάνειας, της διεύρυνσης των ορίων και τα ταξίδια πάρα πολύ. Η ζωή της Ρωμανού μαζί με τον Κεσσανλή, το σύντροφο της ζωής της ήταν ταυτισμένη με τα ταξίδια. Δεν μπορούσαν να ζήσουν χωρίς ταξίδια. Όσον αφορά στον τίτλο της έκθεσης “Η αναζήτηση της ευτυχίας για όσους περισσότερους γίνεται” είναι από ένα κείμενο που είχε γράψει ο Pierre Restany για την Χρύσα. Ήταν από τους πιο σημαντικούς θεωρητικούς που ασχολήθηκε με τους Νέους Ρεαλιστές. Ήταν μέρος τους στο Παρίσι. Ο τίτλος λοιπόν συνοψίζει λίγο την επιθυμία της Χρύσας μέσα από όλα αυτά τα έργα, συνδυάζοντας παιγνιώδη και πολύ σοβαρό τρόπο, να βρει την ευτυχία».

Μια από τις σημαντικότερες καλλιτέχνιδες της γενιάς της, η Χρύσα Ρωμανού γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Το 1958 βραβεύτηκε στο Α' Σαλόνι Νέων Καλλιτεχνών της Γκαλερί Ζυγός. Τα επόμενα δύο χρόνια παρουσίασε την πρώτη της ατομική έκθεση στο Ζυγό και συμμετείχε σε ομαδικές εκθέσεις στην Γκαλερί Νέες Μορφές και στην 6η Πανελλήνια Έκθεση στην Αθήνα. Το 1961 έφυγε από την Ελλάδα για να διευρύνει τις δημιουργικές της αναζητήσεις και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι για είκοσι χρόνια. Η απόφαση αυτή αποδείχθηκε καθοριστική για την καριέρα της καθώς έγινε, μαζί με τον Νίκο Κεσσανλή, ενεργό μέλος της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας της εποχής. Παρουσίασε τη δουλειά της σε περιορισμένο αριθμό ατομικών εκθέσεων στην Ελλάδα και το εξωτερικό, αλλά συμμετείχε σε πολλές ομαδικές και διεθνείς εκθέσεις τέχνης, όπως: Μπιενάλε Νέων Καλλιτεχνών (Παρίσι, 1961), Μπιενάλε Χαρακτικής (Λουμπλιάνα, 1961), Μπιενάλε Σάο Πάολο (1965, 1994), Μπιενάλε της Βενετίας (1976 ως μέρος του Projetto Arcevia), και Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης (1997), διάφορα Σαλόνια του Παρισιού (1967, 1971, 1972, 1974, 1976, 1978, 1980), Europalia (Βέλγιο, 1982) και πολλές άλλες. Στην Ελλάδα πραγματοποίησε ατομικές εκθέσεις στην Γκαλερί Δεσμός (1981) και στο Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης (1986), και συμμετείχε στην έκθεση Μεταμορφώσεις του Μοντέρνου: Η Ελληνική Εμπειρία, στην Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα (1992). Το 1994 οι Εκδόσεις Εξάντας δημοσίευσαν μια μονογραφία για το έργο της.

Δανάη Ανεσιάδου: «D Possessions»

Η Δανάη Ανεσιάδου γεννήθηκε στη Γερμανία από γονείς ελληνικής καταγωγής και είναι εγκατεστημένη στις Βρυξέλλες. Στην πρώτη της ατομική έκθεση στην Ελλάδα με τίτλο «D Possessions», που επιμελείται η Ιόλη Τζανετάκη, παρουσιάζει ένα πληθωρικό σύνολο έργων με αναφορές στον κινηματογράφο, τον αποκρυφισμό, την ελληνική αρχαιότητα, τον υπερρεαλισμό, καθώς και σε ζητήματα της επικαιρότητας. Προσκαλεί τους επισκέπτες σε μια αλληγορική σκηνογραφία, που απαρτίζεται, μεταξύ άλλων, από γλυπτά, κολάζ, σκηνικά εξαρτήματα ταινιών, κρυστάλλους και σιδερένια αντικείμενα.

Η καλλιτέχνις, θέλοντας να απαλλαγεί οριστικά από όλα τα υπάρχοντά της, τα χύτευσε σε εποξική ρητίνη, μετατρέποντάς τα σε έργα τέχνης. Λειτουργώντας σαν μια εξορκίστρια της εποχής μας, η Ανεσιάδου επιχειρεί να εξαγνίσει και να μεταμορφώσει όχι μόνο τα υλικά της υπάρχοντα, αλλά και τις ενέργειες που αυτά φέρουν, δημιουργώντας ένα σουρεαλιστικό, ιδιοσυγκρασιακό σύμπαν:

«Καταρχάς, έχω πραγματικά εμμονή με αυτό που είναι κρυμμένο. Με όλα όσα είναι κρυμμένα και όλα όσα πρέπει να αποκαλυφθούν. Με ενδιαφέρει βασικά η αποκάλυψη και η κυριολεκτική έννοια της αποκάλυψης. Είναι κάτι πολύ προσωπικό. Ελπίζω να μην είναι επιδειξιομανές, αλλά συνδέεται με τη συλλογικότητα. Το βλέπω ως ένα μικρό μέρος του συνόλου. Τα ζητήματα που με απασχολούν είναι τρισδιάστατα και μεταφυσικά. Θέλω να πω, ξέρω ότι είναι πολύ αφηρημένο, αλλά ναι. Έχετε περιθώριο δύο εβδομάδες για να μιλήσουμε γι' αυτό;» επισημαίνει η δημιουργός.

Πώς μπήκε στην καλλιτεχνική δημιουργία και πώς προέκυψαν τα έργα που βλέπουμε στην έκθεση; 

«Ξεκίνησα, κάνοντας performance τότε που η performance άρχιζε να γίνεται κάτι πολύ καυτό και μετά κατέληξα σε μια γκαλερί και πολύ αφελώς, ήμουν κάπως ελεύθερη. Άρχισα να φτιάχνω πράγματα. Και στο μεταξύ, προσπαθούσα να βγω από τον κόσμο της τέχνης. Αλλά άρχισα να φτιάχνω γλυπτά με κενό αέρος, βασικά από το δικό μου υλικό επειδή δεν είχα στούντιο ή οτιδήποτε άλλο. Έτσι, έφτιαχνα σακούλες με κενό αέρος, γεμάτες με πράγματα. Ήταν σαν μισοζωντανές επειδή ρουφάς τον αέρα από μέσα. Κανονικά, βάζεις αέρα σε κάτι για να το κρατήσεις ζωντανό. Εδώ συνέβαινε το αντίθετο. Ο αέρας συνέχισε να ξεφουσκώνει. Αποφάσισα για τα έργα τέχνης που θα έφτιαχνα, ότι θα έκαναν κάτι, θα εξακολουθούσαν να κάνουμε μια performance. Είχα την ιδέα λοιπόν να ξεφορτωθώ όλα τα υπάρχοντά μου, επειδή τα υπάρχοντα, τα φυσικά υπάρχοντα, αλλά και οι άλλες μανίες, ξέρετε. Ήθελα να τα βάλω μέσα σε οργονίτες. Ήθελα να φτιάξω γλυπτά από αυτούς που θα μετέτρεπαν την ενέργεια και θα καθόριζαν ίσως την ευημερία σας. Έτσι κατέληξα στους οργονίτες. Οι οργονίτες είναι μετατροπείς ενέργειας. Εξαλείφουν την αρνητική ενέργεια, αν πιστεύετε, φυσικά, σε αυτή την ψευδοεπιστήμη της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, σε όλα όσα είναι αόρατα. Βασικά μετατρέπουν την αρνητική ενέργεια σε θετική».

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Η Ανεσιάδου σπούδασε στο KASK (Γάνδη, BE) και στο DasArts (Άμστερνταμ, NL). Το έργο της και οι παραστάσεις της έχουν παρουσιαστεί στας: Musée d'Art Moderne de la Ville de Paris, Γαλλία (2020), Casa Luis Barragan, Πόλη του Μεξικού, Μεξικό (2019), documenta 14, Αθήνα/Κάσελ, Ελλάδα/Γερμανία (2017), Swiss Institute Contemporary Art, Νέα Υόρκη, ΗΠΑ (2016), Palais de Tokyo, Παρίσι, Γαλλία (2016), Kunsthalle Wien, Βιέννη, Αυστρία (2013), RCA, Λονδίνο, Ηνωμένο Βασίλειο (2012), LUX/ICA Biennale of Moving Image, Λονδίνο, Ηνωμένο Βασίλειο (2012), Kunsthalle Basel, Ελβετία (2011), WIELS, Βρυξέλλες, Βέλγιο (2011), Kunstinstituut Melly, Ρότερνταμ, Κάτω Χώρες (2011), DRAF, Λονδίνο, Ηνωμένο Βασίλειο (2011), Kiosk, Γάνδη, Βέλγιο (2009), 5η Μπιενάλε του Βερολίνου, Βερολίνο, Γερμανία (2008) και MuHKA, Αμβέρσα, Βέλγιο (2008). Έχει φιλοξενηθεί στο Fogo Island Arts, Fogo, Καναδάς (2012) και στο ISCP, Νέα Υόρκη, ΗΠΑ (2011).

Οι εκθέσεις της Χρύσας Ρωμανού «Η αναζήτηση της Ευτυχίας για όσους περισσότερους γίνεται» και της Δανάης Ανεσιάδου «D Possessions» στο ΕΜΣΤ διαρκούν μέχρι τις 27 Οκτωβρίου.