Το ΕΜΣΤ φιλοξενεί τη μεγάλη αναδρομική έκθεση της Λήδας Παπακωνσταντίνου, με τίτλο «Χρόνος στα χέρια μου». Περιλαμβάνεται στον κύκλο εκθέσεων «Και αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;». Διαρκεί μέχρι τις 21 Απριλίου.
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΣτο πλαίσιο, του μεγάλου κύκλου εκθέσεων με τίτλο «Και αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;» το ΕΜΣΤ φιλοξενεί την πρώτη μεγάλη αναδρομική της Λήδας Παπακωνσταντίνου, μίας από τις σημαντικότερες δημιουργούς στην ιστορία της σύγχρονης ελληνικής τέχνης. Η Παπακωνσταντίνου ανέπτυξε για πάνω από πέντε δεκαετίες ένα πληθωρικό έργο που έλαβε μια ποικιλία μορφών: περφόρμανς, έργα γλυπτικής και ζωγραφικής, βίντεο και εγκαταστάσεις.
Αντικείμενο της έρευνά της έχουν αποτελέσει θέματα φύλου, σεξουαλικότητας, συλλογικής και προσωπικής μνήμης, ιστορίας, πολιτικής και οικολογίας, πάντα με επίκεντρο το σώμα. Το έργο της αποτελεί τομή για το πεδίο της τέχνης στην Ελλάδα και είναι σημείο αναφοράς και έμπνευσης για τις νεότερες γενιές καλλιτεχνών. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, σε μια εποχή κοινωνικού και πολιτιστικού ριζοσπαστισμού, υπήρξε από τις πρώτες καλλιτέχνιδες που πειραματίστηκαν με το αναδυόμενο τότε καλλιτεχνικό μέσο της περφόρμανς.
Οι πρώτες εικονοκλαστικές περφόρμανς της, που πραγματοποιεί στα χρόνια των σπουδών της στην Αγγλία, διερευνούν ζητήματα συγκρότησης έμφυλης ταυτότητας και του θηλυκού υποκειμένου μέσα από μια φεμινιστική οπτική αμφισβήτησης πατριαρχικών δομών και άλλων ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας. Εστιάζοντας στα φιλμ και τις περφόρμανς των ετών 1969-1971, στις πρώτες εγκαταστάσεις στην Ελλάδα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, στην κοινοτική θεατρική ομάδα «Σπετσιώτικο Θέατρο» των ετών 1975-1979, και στις μεγάλης κλίμακας βίντεο-εγκαταστάσεις των τελευταίων δεκαετιών, η έκθεση στοχεύει να αναδείξει και να αναπλαισιώσει καίρια ζητήματα της καλλιτεχνικής πρακτικής της γύρω από άξονες, όπως η έμφυλη ταυτότητα, η κοινωνική διάσταση του έργου τέχνης, η προσωπική και συλλογική μνήμη, η σχέση λόγου και σωματικότητας:
«Η πρώτη μου αντίδραση σε σχέση με αυτή την αναδρομική, είναι έκπληξη. Βλέπω για πρώτη φορά στη ζωή μου, την πορεία όλης της δουλειάς μου, συγκεντρωμένη. Δεν σημαίνει φυσικά ότι παρουσιάζονται όλα τα έργα που έχω φτιάξει, αλλά από τα βασικά έργα που θεωρώ πολύ σημαντικά, είναι όλα εδώ. Ευτυχώς που έζησα και ζω τόσα χρόνια, γιατί θα το είχα χάσει όλο αυτό και θα το έκαναν άνθρωποι, χωρίς να έχω καμιά ανάμιξη. Η συνεργασία με την επιμελήτρια, κυρία Πανδή ήταν πολύ σημαντική. Το ότι φτιάξαμε αυτή την έκθεση που αντανακλά όλη την καλλιτεχνική μου πορεία και να δει ο θεατής τι έκανα στα 20 και τι κάνω τώρα στα 78 μου, είναι θαυμάσιο και είμαι ευγνώμων που γίνεται».
Ποια είναι τα βασικά θέματα που την απασχόλησαν σε αυτή τη μεγάλη διαδρομή;
«Είναι όλα τα θέματα της επιβίωσης. Σχετίζονται με τη διεκδίκηση εννοιών, τα οποία είναι πρακτικές εν τέλει και έχουν να κάνουν με την ελευθερία, με το δίκαιο και με τη δυνατότητα να σκέφτομαι, να αντιλαμβάνομαι και να είμαι πολίτης της εποχής μου. Αυτό υπάρχει σαν νήμα στην έκθεση, ή σαν ρεβύθι που σε κάνει να ακολουθείς μια συγκεκριμένη πορεία. Αυτό δεν δίνει μια ομοιομορφία στα έργα μου, γιατί δεν υπάρχει ομοιομορφία. Υπάρχει όμως μια επαναλαμβανόμενη πρακτική, η οποία είναι σαφής. Το θέμα, κατά τη γνώμη μου, είναι να διεκδικείς και να δίνεις κουράγιο και στους υπόλοιπους να διεκδικούν, χωρίς βία. Αυτά τα θέματα, με τα οποία καταπιάνομαι, είναι για πάντα. Πολλά από αυτά, πρέπει να τα θέσουμε ευθύς εξαρχής ως άνθρωποι και να τα βάλουμε στη θέση τους. Για να γίνει κάτι τέτοιο, αν ένα θέμα με αφορά πραγματικά, πρέπει όλη τη ζωή μου να επανέρχομαι σε αυτό και σε όλα τα άλλα συστηματικά. Ένας τρόπος που βοηθά σε αυτή την επαναφορά, είναι ο ρυθμός της μουσικής, είναι ο λόγος της ποίησης, της λογοτεχνίας και της κίνησης, που είναι οι γλώσσες όλων των ανθρώπων» επισημαίνει η καλλιτέχνιδα.
Η έκθεση συγκεντρώνει για πρώτη φορά έναν μεγάλο αριθμό εγκαταστάσεων, ζωγραφικών, γλυπτικών, και οπτικοακουστικών έργων, καθώς και σπάνιων φωτογραφιών και τεκμηρίων των περφόρμανς. Φέρει τον τίτλο «Χρόνος στα χέρια μου». Αυτός προέρχεται από την ομότιτλη in situ εγκατάσταση που δημιούργησε η καλλιτέχνιδα το 2010 για το σταθμό του μετρό στο Μοναστηράκι, που βασιζόταν σε φωτογραφία της προβολής του βίντεο με τίτλο «Τα βέλη είναι του έρωτα», πάνω σε τοίχο των οθωμανικών Λουτρών Μπέη Χαμάμ στη Θεσσαλονίκη.
Η καλλιτέχνις δεν δίστασε να πειραματιστεί σ’ αυτόν το μισό αιώνα της διαδρομής της με διαφορετικά υλικά και καλλιτεχνικά μέσα, δημιουργώντας μια πληθωρική πρακτική και μια πολυδιάστατη γλώσσα, που φαίνεται εξαιρετικά οικεία:
«Στα έργα μου έχω χρησιμοποιήσει πληθώρα τεχνικών. Κάθε φορά είναι το υλικό και η εικόνα που εν τέλει θα πάρει, που θα καθορίσει το εργαλείο που θα χρησιμοποιήσω. Έχω την τύχη να έχω ζήσει και να ζω σε μια εποχή που άλλαξε τα υλικά της. Άλλαξε τα εργαλεία της. Με τη λογική περιέργεια που έχει ο homo sapiens πάντα τα κοίταξα, τα μύρισα, τα έπιασα και επέλεξα αυτό που θεώρησα κάθε φορά ότι σχεδόν αυθόρμητα μου έδινε μια δυνατότητα να μιλήσω τη γλώσσα μου. Δεν γεννήθηκα με μια διατυπωμένη γλώσσα. Μεγάλωσα δουλεύοντας πάνω στη γλώσσα, η οποία μου επιτρέπει να επικοινωνώ με όσο το δυνατόν περισσότερο κόσμο, χωρίς να χρειάζεται να είμαι σαφής, με τη σαφήνεια που έχει η καθημερινότητα. Χρησιμοποιώ λοιπόν μια γλώσσα η οποία δεν θα διώξει τον άλλο, βλέποντάς με ή ακούγοντάς με, αλλά θα δώσει μια δυνατότητα ίσως κι αυτός κι αυτή από περιέργεια να έρθει λίγο κοντά και να πει τι είναι, γιατί είναι και να κάνει ερωτήσεις».
Η Παπακωνσταντίνου παρόλο που συνομίλησε με τα μεγάλα θέματα της εποχής της, δεν εντάχθηκε ποτέ σε ομάδες και ρεύματα. Χάραξε μια ξεχωριστή, τη δική της διαδρομή στη σύγχρονη ελληνική τέχνη. Είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση, ένα παράδειγμα-σημείο αναφοράς. Ο επισκέπτης της έκθεσης έχει για πρώτη φορά την ευκαιρία να δει όλες τις σημαντικές φάσεις της δημιουργικής πορείας της:
«Δεν είμαι απαρτχάιντ. Πάντοτε, από την αρχή, από τις σπουδές μου ακόμη, ήταν ένα πολύ μεγάλο ερώτημα το τι σημαίνει να ανήκει κανείς σε ομάδες και πώς αυτό μπορεί να είναι ένα στοιχείο που θα καθορίσει την πορεία που θα πάρει η δουλειά και την έρευνα που θα κάνει ο καθένας. Αυτό θα το καταλάβετε όταν φτάσετε στο τέλος της έκθεσης. Εκεί υπάρχει ένα πρότζεκτ που ξεκινά από εδώ. Υπάρχει μια ταμπέλα στον τοίχο που λέει Athosian Museum. Είναι το μουσείο μιας χώρας που ονομάζεται Athosian. Η χώρα υπάρχει, γιατί υπάρχει το μουσείο. Το μουσείο θα υπάρχει, γιατί θα πολιτογραφηθούν πολίτες αυτής της χώρας. Αυτοί πρέπει να φέρουν τα αντικείμενα, με τα οποία θα γεμίσει ένα μουσείο και να γίνει μουσείο. Μέσα από το μουσείο θα δημιουργηθεί και η χώρα.
Η τέχνη είναι μια χώρα και είναι ένας χώρος που καθορίζεται πάρα πολύ, καταρχάς από εκεί που έχεις ξεκινήσει και στη συνέχεια από τον κόσμο στον οποίο αισθάνεσαι ότι μπορείς να στέκεσαι γερά και όταν δεν στέκεσαι γερά, να παλεύεις γι’ αυτό. Να σταθείς όπως είσαι και όχι όπως θα μπορούσες να είσαι. Ένα μεγάλο θέμα των ανθρώπων της δικής μου ηλικίας, που γεννήθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν η ελληνικότητα, γιατί ο τρόπος που κανείς διαμορφώνει την αντίληψη του εαυτού, έχει να κάνει καταρχάς με τον τόπο του. Ο τόπος μου δεν είναι πια μόνο αμιγώς ο τόπος που γεννήθηκα, αλλά πώς κι εγώ θα μεταφέρω αυτόν τον τόπο στους υπόλοιπους τόπους και θα αρχίσουμε να συνομιλούμε και να συνεργαζόμαστε. Ίσως γι’ αυτό η δουλειά μου με διαφοροποιεί από τους υπόλοιπους καλλιτέχνες. Η ίδια η δουλειά του προσδιορίζει τον κάθε καλλιτέχνη και δίνει και τον προσδιορισμό της εποχής που έκανε το κάθε έργο» εξηγεί η Λήδα Παπακωνσταντίνου και συμπληρώνει:
«Αισθάνομαι τυχερή που είμαι καλλιτέχνις. Παίρνει πάντοτε χρόνο ένα έργο για μένα, γιατί κάνω κύκλους. Κάνω δηλαδή ομάδες έργων και μετά άλλες ομάδες έργων, ή μπορεί να κάνω ένα μεγάλο έργο, από το οποίο μπορούν να προκύψουν άλλα, με την ίδια θεματολογία ή στο ίδιο μήκος σκέψης. Η ζωή προχωράει και τα πράγματα αλλάζουν. Τα θέματα με τα οποία ασχολούμαστε, είναι εκεί. Είναι εκεί ανάλογα με το πόσο διατεθειμένοι είμαστε να τα κοιτάξουμε και να δεσμευθούμε στον εαυτό μας, όχι στους άλλους. Εγώ δεσμεύομαι και στα εγγόνια μου. Σίγουρα! Είμαι υπεύθυνη. Θα δουλεύω μέχρι να πεθάνω, γιατί έχω εγγόνια. Έχω κι ένα παιδί. Αλλά και να μην είχα δικό μου παιδί, ο κόσμος είναι γεμάτος παιδιά. Αυτά τα παιδιά θέλουν σαφήνεια από τους προηγούμενους. Προσπαθώ να είμαι όσο πιο σαφής γίνεται, δίχως να είμαι ούτε μελό, ούτε εύκολη στη μετάφραση».
Την αναδρομική έκθεση της Λήδας Παπακωνσταντίνου επιμελείται η Τίνα Πανδή. Η έκθεση διαρκεί μέχρι τις 21 Απριλίου.
ΣΥΝΤΟΜΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
Η Λήδα Παπακωνσταντίνου (1945, Αμπελώνας Λάρισας) ζει και εργάζεται στις Σπέτσες. Το διάστημα 1962-65 σπούδασε γραφικές τέχνες στο Α.Τ.Ι. (Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο Δοξιάδη) στην Αθήνα, ενώ κατά τα έτη 1965-66, φοίτησε στο προπαρασκευαστικό έτος της Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας. Το 1966 εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο, όπου σπούδασε Καλές Τέχνες στο Loughton College of Art, Λονδίνο (1967-68) και στη συνέχεια στο Maidstone College of Art (Kent Institute of Art & Design) (1968-71), όπου πραγματοποίησε και τις πρώτες περφόρμανς και φιλμ περφόρμανς της. Το 1971 επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου και παρουσίασε την πρώτη της ατομική έκθεση στο Καλλιτεχνικό Πνευματικό Κέντρο Ώρα με τίτλο Ένα περιβάλλον, το 1974. Το διάστημα 1975-1979 δημιούργησε στις Σπέτσες ένα κοινοτικό «φτωχό» θέατρο με όνομα «Σπετσιώτικο Θέατρο». Έχει παρουσιάσει το έργο της σε σημαντικές ατομικές και ομαδικές εκθέσεις : Το κουτί, Γκαλερί 3, Αθήνα (1981), 20η Μπιενάλε του Σάο Πάολο (1989), Λήδα Παπακωνσταντίνου – Performance, Film, Video 1969-2004, Μπέη Χαμάμ, Θεσσαλονίκη, διοργάνωση Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης και του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (2006), Εις το όνομα, 1η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης (2007), Για πάντα, Παλαιό Ελαιουργείο Ελευσίνας (2009), Ναι + όχι, Λουτρό των Αέρηδων (2011), Οι 3 Παπακωνσταντίνου: Θοδωρής, Λίτσα, Λήδα, Φουγάρο The Gallery, Ναύπλιο (2016).
