Το «Δάσος» κέρδισε τον Αργυρό Αλέξανδρο της φετινής διοργάνωσης, ενώ το «Eternal you», έχει μια λαμπρή φεστιβαλική πορεία, ξεκινώντας από το φεστιβάλ κινηματογράφου του Sundance
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΤο φετινό 26ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης φιλοξένησε εξαιρετικές ταινίες τεκμηρίωσης από όλο τον κόσμο στα διαγωνιστικά του τμήματα. Επιλέξαμε δύο από αυτές, που είχαν μεγάλο ενδιαφέρον: το «Δάσος» της Λίντια Ντούντα και το «Eternal You» των Χανς Μπλοκ και Μόριτς Ρίζεβι.
Λίντια Ντούντα: «Δεν υπάρχουν μικροί παράδεισοι, όπου μπορούμε να ξεφύγουμε από την πολιτική και τις συνέπειές της»
Στο διεθνές διαγωνιστικό, η Λίντια Ντούντα συμμετείχε με το ντοκιμαντέρ «Δάσος», που κέρδισε τον Αργυρό Αλέξανδρο της διοργάνωσης. Στην ταινία παρακολουθούμε δύο νέους, την Άσα και τον Μάρεκ που έχουν μετακομίσει με τα παιδιά τους στις παρυφές ενός από τα αρχαιότερα δάση της Ευρώπης, στα ανατολικά σύνορα της Πολωνίας. Θέλουν να ξεκινήσουν εκεί μια καλύτερη ζωή. Για τα τρία παιδιά, το δάσος είναι όχι απλά ένας απέραντος παιχνιδότοπος, αλλά κάτι σαν το δεύτερο σπίτι τους. Όμως οι ήσυχες μέρες της οικογένειας δείχνουν μετρημένες, καθώς το προσφυγικό ρίχνει τη βαριά σκιά του σε όλη την Ευρώπη και τα σύνορα της Πολωνίας γίνονται μια από τις κεντρικές σκηνές αυτού του δράματος, με πρόσφυγες παγιδευμένους ανάμεσα σε δύο χώρες που τους θεωρούν ανεπιθύμητους:
«Με ενδιέφερε το συγκεκριμένο θέμα από νωρίς και για πολύ καιρό. Από τότε που άρχισε η κατάσταση στα σύνορα Πολωνίας-Λευκορωσίας. Δεν ήμουν πολύ σίγουρη πώς να προσεγγίσω το θέμα στην αρχή. Αλλά η στιγμή που γεννήθηκε η ιδέα για την ταινία, ήταν όταν σκέφτηκα ότι θα μπορούσα να είμαι εγώ που έχω ένα σπίτι εκεί, στα σύνορα Πολωνίας-Λευκορωσίας. Η αφετηρία για μένα ήταν ένα άτομο που ζει στα σύνορα της Πολωνίας με τη Λευκορωσία που έχει σπίτι εκεί και επίσης η στιγμή που ένας άνθρωπος συναντά έναν άλλο άνθρωπο, που χρειάζεται βοήθεια, που έχει ανάγκη. Στην ταινία μου, οι μεγάλες πολιτικές αποφάσεις είναι φυσικά στο παρασκήνιο. Ξέρετε, η πολωνική κυβέρνηση, και γενικά η πολιτεία θέλει να επαναπροωθήσει τους πρόσφυγες στην άλλη πλευρά.
Πόσο εύκολο ήταν να γυρίσει αυτό το ντοκιμαντέρ στα σύνορα των δύο χωρών, σε μια ζώνη που είχαν συμβεί πολύ τραγικά πράγματα;
«Ήταν πολύ δύσκολο να γυριστεί αυτό το ντοκιμαντέρ. Οι πρωταγωνιστές της ταινίας μου έχουν προσφέρει βοήθεια στους πρόσφυγες για μεγάλο διάστημα στο δάσος. Έτσι, όπως μπορείτε να φανταστείτε, είχαν πολλές τραυματικές εμπειρίες και τρομερές εικόνες στο κεφάλι τους. Είδαν ανθρώπους να πεθαίνουν, ανθρώπους να αρρωσταίνουν στο δάσος. Είχαν βαθιές πληγές μέσα τους από αυτές τις εμπειρίες. Το να ξεκινήσω να κάνω αυτή την ταινία σήμαινε ότι αγγίξω πραγματικά αυτές τις πληγές και τις ουλές τους. Είναι πραγματικά ένα πολύ ευαίσθητο θέμα. Ήθελα πολύ να κάνω αυτή την ταινία. Ήθελα να την κάνω μαζί τους ως οικογένεια και να δείξω αυτό το πρόβλημα. Γι' αυτό έπρεπε να ήμουν προσεκτική» ανέφερε στο Euronews, η Πολωνή σκηνοθέτις.
Οι νόμοι της Πολωνίας απαγορεύουν να βοηθάς τους «παράνομους μετανάστες». Πώς μπορείς όμως να αρνηθείς βοήθεια σε κάποιον που την χρειάζεται και φτάνει στην πόρτα του σπιτιού σου σε άθλια κατάσταση; Βρίσκοντας μια υπέροχη, ποιητική ισορροπία ανάμεσα στο βαθιά προσωπικό και το ουσιαστικά πολιτικό, το «Δάσος» δίνει τον πρώτο λόγο στο φυσικό τοπίο και στο συναισθηματικό περιβάλλον των χαρακτήρων. Στέλνει ένα ηχηρό μήνυμα, πέρα από βαρύγδουπες δηλώσεις, σε μια περίοδο που το προσφυγικό ζήτημα απασχολεί πολύ έντονα την Ευρώπη. Μια ταινία γεμάτη ένταση, αλλά και τρυφερότητα, ένα σκοτεινό παραμύθι για τους δύσκολους καιρούς μας, το οποίο συγκινεί και υπενθυμίζει τη σημασία της αλληλεγγύης και της προσωπικής ευθύνης:
«Όταν αρχίσαμε να υλοποιούμε αυτή την ταινία, ήταν η χρονική στιγμή που δημιουργήθηκε στην Πολωνία, μια ειδική ζώνη, όπου δεν μπορούσαν να εισέλθουν πολίτες. Ούτε τα μέλη των ΜΚΟ, οι ακτιβιστές, οι γιατροί, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Αυτή η ειδική ζώνη ήταν κοντά στους κατοίκους αυτής της περιοχής, οι οποίοι αφέθηκαν μόνοι τους, χωρίς καμία βοήθεια. Το κράτος τους είπε ότι δεν πρέπει να βοηθούν τους πρόσφυγες. Πρέπει να ενημερώνουν τους συνοριοφύλακες, αν δουν έναν πρόσφυγα. Αλλά οι άνθρωποι που ζουν εκεί, συνειδητοποίησαν πολύ γρήγορα ότι αν ενημερώνουν τους συνοριοφύλακες, αυτοί θα έρθουν και θα επαναπροωθήσουν αυτούς τους πρόσφυγες στη Λευκορωσία. Το έκαναν πάρα πολλές φορές. Αυτό δημιούργησε ένα ιδιότυπο πινγκ πονγκ μεταξύ των συνόρων των δύο χωρών. Και αυτό αφορούσε ανθρώπους».
Ποια ήταν η αντίδραση των κατοίκων της περιοχής στην ξαφνική ένταση του μεταναστευτικού προβλήματος; «Οι κάτοικοι άρχισαν πολύ γρήγορα να τους βοηθούν. Αυτή είναι ουσιαστικά η στιγμή που η ταινία αρχίζει, όταν οι ντόπιοι βοηθούν τους πρόσφυγες. Και στην περίπτωση των πρωταγωνιστών της ταινίας μου, όλη η οικογένεια συμμετείχε. Ακόμη και τα παιδιά. Βοηθούσαν στη διανομή φαγητού και ρούχων στους πρόσφυγες. Για μένα, είναι πραγματικά σημαντικό να έχουμε παιδιά πρωταγωνιστές στην ταινία μου. Η οπτική τους είναι επίσης πολύ σημαντική για μένα. Έτσι, για παράδειγμα, όταν ο Ιγκνάτσε, το ένα από τα τρία παιδιά λέει ότι ναι πρέπει να υπακούμε στο νόμο, αλλά όχι αν ο νόμος μας απαγορεύει να βοηθάμε τους άλλους. Έχει αυτή τη σοφία που ίσως εμείς οι ενήλικες δεν έχουμε».
Το προσφυγικό ζήτημα είναι ένα θέμα που απασχολεί την Ευρώπη, εδώ και πολλά χρόνια. Δεν αφορά μόνο την Πολωνία, αλλά και πολλοί περισσότερες χώρες της Ε.Ε., άμεσα είτε έμμεσα. Ποια είναι η άποψη της σκηνοθέτιδας γι’ αυτό το ιδιαίτερα σύνθετο ζήτημα;
«Για μένα, το προσφυγικό ζήτημα είναι στην πραγματικότητα ένα σημείο εκκίνησης και ταυτόχρονα μια μεταφορά για τις απειλές που αντιμετωπίζουμε στον σημερινό κόσμο. Φυσικά και δεν εννοώ ότι οι πρόσφυγες αποτελούν απειλή, αλλά σημαίνει ότι είμαστε αντιμέτωποι με τα διλήμματα και με το αποτέλεσμα των εντάσεων στον πλανήτη και δεν υπάρχουν ασφαλείς περιοχές στον κόσμο. Δεν υπάρχουν αυτοί οι μικροί παράδεισοι που οι άνθρωποι έχουν φτιάξει για τον εαυτό τους, όπου μπορούμε να ξεφύγουμε από την πολιτική και τις συνέπειές της. Όλοι πρέπει να αντιμετωπίσουμε κάποια στιγμή αυτά τα διλήμματα. Πρέπει να αντιδράσουμε σε αυτά, γιατί μια μέρα ίσως αντιμετωπίσουμε κι εμείς αυτό το ερώτημα, αν πρέπει να βοηθήσουμε ή όχι. Και, ξέρετε, είναι στα χέρια μας η απόφαση, όχι στα χέρια των πολιτικών».
Μόριτς Ρίζεβικ: «Οι νεοφυείς εταιρείες μπορούν να να εκπληρώσουν με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης το ανθρώπινο όνειρο μιας "μεταθανάτιας ζωής" στη Γη»
Στο Διεθνές Διαγωνιστικό Newcomers, ο Χανς Μπλοκ και ο Μόριτς Ρίζεβικ παρουσίασαν μια εξαιρετική, πολύ δυνατή ταινία τεκμηρίωσης. Στο «Eternal You» βλέπουμε πώς οι μελλοντολογικές εικόνες που βλέπαμε σε ταινίες επιστημονικής φαντασίας, αρχίζουν να αποκτούν υπόσταση, καθώς άνθρωποι απ’ όλο τον κόσμο χρησιμοποιούν τις πλέον εξελιγμένες τεχνολογίες της τεχνητής νοημοσύνης, προκειμένου να συνδεθούν με οικείους τους που έχουν πεθάνει, να επικοινωνήσουν μαζί τους, να «άρουν» την έννοια του ανθρώπινου πεπερασμένου και να δημιουργήσουν μια διαφορετική σχέση σε ένα παράλληλο, ψηφιακό σύμπαν.
Οι δύο σκηνοθέτες ταξιδεύουν σε όλο τον κόσμο και μιλούν με εταιρίες και developers που δημιουργούν προγράμματα εφαρμογές και άβαταρ, που δίνουν μια «νέα», ψηφιακή ζωή, σε προσφιλή μας άτομα που έχουν αποδημήσει. Ταυτόχρονα παρακολουθούν και καταγράφουν τους χρήστες αυτών των εφαρμογών και τις αντιδράσεις τους, όταν έρχονται σε επαφή με τους νεκρούς τους:
«Πρώτα απ' όλα, αναρωτηθήκαμε ποιος χρησιμοποιεί αυτού του είδους την τεχνολογία γιατί στην αρχή σκεφτήκαμε, ότι δεν θα το κάνουμε μόνοι μας. Δεν θέλαμε να έχουμε ένα ψηφιακό αντίγραφο του εαυτού μας. Και τότε ανακαλύψαμε μετά από λίγο καιρό ότι υπάρχουν, φυσικά, κάποιοι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι χρησιμοποιούν αυτού του είδους τις τεχνολογίες. Για παράδειγμα, υπήρχε μια μητέρα στη Νότια Κορέα. Έχασε τη μικρή της κόρη και η τελευταία συζήτηση που είχε μαζί της ήταν σαν καβγάς. Και ήθελε πραγματικά να την αποχαιρετήσει για μια ακόμη φορά, μετά το θάνατό της. Και γι' αυτό συμμετείχε σε ένα πολύ δυνατό πείραμα εικονικής πραγματικότητας, όπου την είδε για άλλη μια φορά. Και φαινόταν σαν να μιλούσε σαν εκείνη. Ήθελε ακόμα και να την πιάσει και να την αγκαλιάσει.
Ήταν σπαρακτικό να βλέπεις αυτό το πείραμα. Αλλά εκείνη τη στιγμή καταλάβαμε γιατί το έκανε, επειδή ήθελε να νιώσει την ανακούφιση μετά. Υπήρχαν πολλές ακόμα τραγικές ιστορίες ανθρώπων, που ανυπομονούσαν πραγματικά, λαχταρούσαν να έχουν μια τελευταία συζήτηση με κάποιον που πέθανε. Οπότε δεν κρίνουμε τον λόγο, γιατί οι χρήστες το κάνουν αυτό. Από την άλλη πλευρά, φυσικά, έχει δημιουργηθεί μια ολόκληρη βιομηχανία. Είναι μια αγορά που αξιοποιεί αυτή την ανθρώπινη ανάγκη. Υπάρχουν εταιρείες που κερδίζουν χρήματα από αυτό. Και πρέπει να θέσουμε το ερώτημα: Το κάνουν με όλη την ευθύνη που είναι αναγκαία για αυτού του είδους τη διαδικασία; Έκαναν τις σωστές ερωτήσεις; Έχουν μελετήσει το προϊόν; Και ανακαλύπτουμε ότι ουσιαστικά δεν το έχουν κάνει, καθώς μερικές από αυτές, δεν αισθάνονται ευθύνη για τους χρήστες τους. Είναι πολύ σημαντικό να πούμε πολύ ξεκάθαρα ότι πρέπει να είμαστε προσεκτικοί με τις νέες αυτές τεχνολογίες και τις εξελίξεις τους» τονίζει ο σκηνοθέτης Χανς Μπλοκ.
Ο Μόριτς Ρίζεβικ μας εξηγεί πώς δούλεψαν και τι ήταν αυτό που τους ενδιέφερε:
«Για μας ήταν σημαντικό να παρακολουθήσουμε, να είμαστε δίπλα στους πρώτους χρήστες αυτών των νέων τεχνολογιών, καθώς και στους πρωτοπόρους αυτής της τεχνολογίας, τους δημιουργούς αυτών των νεοφυών εταιριών. Ο λόγος είναι ότι ήμασταν πολύ περίεργοι τι προκαλεί σε ένα άτομο αν μιλά σε ένα νεκρό αγαπημένο του πρόσωπο, τι είδους επιπτώσεις έχει στην ψυχική του υγεία, στο πένθος του. Είναι ένα είδος εξελισσόμενου ανθρώπινου πειράματος, που έχουμε παρατηρήσει. Ήταν για μας λοιπόν πολύ σημαντικό να είμαστε όσο πιο κοντά γίνεται στους ανθρώπους πίσω από αυτή την τεχνολογία. Και έτσι τώρα θέτουμε πολλά ερωτήματα με την ταινία μας σχετικά με τις ηθικές και τις φιλοσοφικές συνέπειες αυτών των νέων τεχνολογιών. Τι σημαίνει δηλαδή αν παραιτηθούμε από την ιδέα ότι η ανθρώπινη ζωή έχει τέλος; Τι επίδραση έχει πάνω μας αν πιστεύουμε ότι κάποιο μέρος του προσφιλούς μας νεκρού συνεχίζει, με έναν τρόπο, να ζει; Αποδεχόμαστε ότι θα υπάρχει τέλος στο μέλλον, ή θα συνεχίσουμε να ζούμε με τον κλώνο ενός ατόμου, ο οποίος στη συνέχεια εξελίσσεται και ίσως αλλάζει χαρακτήρα και συμπεριφέρεται διαφορετικά σε σχέση με τη συμπεριφορά του ζωντανού ατόμου; Και ποιος αναλαμβάνει την ευθύνη γι' αυτό στο τέλος; Υπάρχουν πολλά ερωτήματα. Προσπαθήσαμε να τα θέσουμε. Ελπίζουμε ότι το ακροατήριο έχει κατά νου αυτά τα ερωτήματα, ενώ παρακολουθεί τους ανθρώπους να κάνουν αυτό το πείραμα».
Το ντοκιμαντέρ έκανε την παγκόσμια πρεμιέρα του στο φετινό φεστιβάλ κινηματογράφου του Sundance. Το «Eternal You» συλλαμβάνει με ενάργεια τον σφυγμό μιας κομβικής στιγμής στην ιστορία της ανθρωπότητας, η οποία μας φέρνει αντιμέτωπους με το όνειρο μιας, έστω ψηφιακής, αιωνιότητας, χάρη στην τεχνητή νοημοσύνη και το ChatGPT:
«Αυτό που μπορούμε να δούμε πολύ καθαρά είναι ότι η λεγόμενη πραγματικότητα και η εικονική σφαίρα, συγχωνεύονται όλο και περισσότερο και γίνονται ένα. Δεν θα έχουμε το internet όπως το ξέρουμε σήμερα, στα smartphones και τους φορητούς υπολογιστές μας στο μέλλον. Θα πλησιάζουμε όλο και πιο πολύ στη δική μας προσωπική θέαση. Ίσως θα φορούμε γυαλιά, ποιος ξέρει, ή άλλα μέσα, όπου θα υπάρχει μια επικάλυψη της ψηφιακής και της αναλογικής σφαίρας. Και μετά θα συνηθίσουμε να μιλάμε σε κάθε είδους πρόσωπα. Πρόσωπα με βιολογικό σώμα. Θα μιλούμε επίσης σε άτομα χωρίς σώμα, σε ψηφιακά άτομα. Θα γίνεται όλο και πιο δύσκολο να καταλάβουμε, αν αυτό το πλάσμα στην άλλη πλευρά, με το οποίο μιλάμε, είναι πραγματικά αληθινό ή όχι. Αν βασίζεται σε ένα πραγματικό πρόσωπο, πόσο κοντά είναι στον πραγματικό άνθρωπο ή όχι. Αν αυτό το ανθρώπινο ον πίσω από αυτό, είναι πραγματικά ακόμα ζωντανό ή όχι, ή αν υπήρξε ποτέ ζωντανό. Γι’ αυτό θα πρέπει να αποκτήσουμε μεγαλύτερη κριτική ικανότητα και να έχουμε νέες δεξιότητες στο μέλλον για να διακρίνουμε μεταξύ πραγματικού και ψηφιακού κόσμου. Αυτό θα ήταν αρκετά δύσκολο για τις κοινωνίες μας. Βλέπουμε ήδη τις ψευδείς ειδήσεις (fake news) να αυξάνονται. Βλέπουμε ήδη ότι υπάρχουν πολλές οντότητες εκεί έξω, που δεν ξέρουμε ποιος τις έφτιαξε να λένε αυτά τα πράγματα, ίσως για πολιτικούς, θρησκευτικούς λόγους, για κάθε είδους λόγους. Δεν μπορούμε να διακρίνουμε τι είναι αλήθεια και τι όχι. Υπάρχουν τόσα πολλά προκλητικά ερωτήματα. Και είμαστε αρκετά χαρούμενοι που καταφέραμε, με την ταινία μας, να καταγράψουμε τις πρώτες στιγμές αυτής της νέας εξέλιξης» επισημαίνει ο Μόριτς Ρίζεβικ.
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΗ ταινία στοχάζεται πάνω στις ψυχολογικές, ηθικές, υπαρξιακές συνέπειες αυτής της πιθανότητας συνέχειας πέρα από τα πεπερασμένα όρια της ανθρώπινης ζωής. Είμαστε στ’ αλήθεια έτοιμοι να σκεφτούμε μια εκδοχή του εαυτού μας και των αγαπημένων μας που δεν τελειώνει και εξελίσσεται και μετά τον θάνατο; Υπάρχει πραγματική ανάγκη αυτών των εφαρμογών και ποιος έχει την ευθύνη τους;
«Για εμάς, όταν κάνουμε ένα ντοκιμαντέρ όπως αυτό, είναι πάντα πολύ σημαντικό να είμαστε ανοιχτόμυαλοι και περίεργοι στην αρχή. Δεν θέλουμε να κρίνουμε πολύ εύκολα τι συμβαίνει σε αυτόν τον τομέα. Αυτό που είναι ξεκάθαρο είναι ότι πολλοί άνθρωποι εκεί έξω στην Ευρώπη, κυρίως, δεν πιστεύουν πια σε μια μετά θάνατον ζωή, σε έναν Θεό. Έτσι, υπάρχει ισχυρή ανάγκη για μια νέα μορφή σωτηρίας που να εκφράζει κατά κάποιο τρόπο την πνευματική έλλειψη "στέγης". Ανακαλύψαμε λοιπόν ότι υπάρχει σαφώς η ανάγκη για την "αφήγηση", που προσφέρουν αυτές οι εφαρμογές. Οι νεοφυείς εταιρείες μπορούν να εναποθέσουν πολλές ελπίδες στην τεχνητή νοημοσύνη, για να εκπληρώσουν το ανθρώπινο όνειρο μιας μεταθανάτιας ζωής εδώ στη Γη. Αυτή ήταν μια ενδιαφέρουσα ανακάλυψη για εμάς» αναφέρει ο Μόριτς Ρίζεβικ.
Οι νέες τεχνολογίες και εφαρμογές έχουν όμως και συνέπειες στην ανθρώπινη ψυχοσύνθεση, καθώς προκαλούν έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις. Ποιος έχει την ευθύνη λοιπόν, για όλα αυτά και τι σημαίνει η σχέση ενός ατόμου με ένα άλλο άτομο που δεν είναι πλέον στη ζωή;
«Είναι πολύ σοβαρό ποιος αναλαμβάνει την ευθύνη για όλα αυτά, για αυτό το πείραμα πάνω στην ανθρώπινη ψυχή. Ποιος αναλαμβάνει την ευθύνη, αν οι άνθρωποι δεν μπορούν να θρηνήσουν πια με τον τρόπο που έχουν συνηθίσει. Ότι δεν μπορούν να πουν πια αντίο, ότι δεν μπορούν να δεχτούν ότι το άτομο που αγαπούσαν τόσο πολύ, έχει πεθάνει και πρέπει να συνεχίσουν να ζουν στην πραγματική ζωή. Για μας, ήταν σημαντικό να θέσουμε αυτό το ερώτημα. Πιστεύουμε λοιπόν ότι οι εταιρείες που προσφέρουν αυτή την υπηρεσία, θα πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη, γιατί αν τοποθετείς ένα προϊόν στην αγορά, πρέπει να βεβαιωθείς ότι αυτό το προϊόν δεν προκαλεί βλάβη στους χρήστες του. Και αν προκαλεί βλάβη, είσαι υπεύθυνος γι' αυτό. Και αυτό είναι που οι εταιρείες δεν αποδέχονται στην περίπτωση της τεχνητής νοημοσύνης. Δεν μπορούν δηλαδή απλά να ισχυρίζονται: "Α! Ήταν η τεχνητή νοημοσύνη που προκάλεσε όλη αυτή τη ζημιά. Δεν ήμασταν εμείς". Ναι, αλλά εσείς την αναπτύξατε. Εσείς την βγάλατε εκεί έξω. Οπότε πρέπει να διασφαλίσετε ότι δεν επηρεάζει την ανθρώπινη υγεία. Αυτό είναι που θέλουμε να κάνουμε ορατό με την ταινία μας» τονίζει ο Μόριτς Ρίζεβικ.