Το φεστιβάλ «Γιατί ’ναι μαύρα τα βουνά: Οι μουσικές κουλτούρες των Νότιων Βαλκανίων» πραγματοποιήθηκε φέτος στην Κόνιτσα, στο σπίτι της Χάκμως, της μητέρας του Αλή Πασά, από τις 28-30 Ιουνίου.
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΜετά τη μεγάλη επιτυχία που γνώρισε πέρσι τον Ιούνιο στην παρθενική του παρουσία το φεστιβάλ «Γιατί ’ναι μαύρα τα βουνά: Οι μουσικές κουλτούρες των Νότιων Βαλκανίων», επέστρεψε φέτος, ακόμη πιο πληθωρικό και πλούσιο στην Κόνιτσα, στο σπίτι της Χάκμως, της μητέρας του Αλή Πασά, από τις 28-30 Ιουνίου. Η τοποθεσία της διοργάνωσης είναι ιδανική: ένα διατηρητέο μνημείο στην κορυφή της πόλης, ανάμεσα στα καταπράσινα βουνά, με απίστευτη θέα στον κάμπο. Και φέτος το τριήμερο φεστιβάλ είχε ένα εξαιρετικό πρόγραμμα που περιλάμβανε πολλή μουσική, χορό, εργαστήρια και προβολές ταινιών.
Πίσω από αυτό το πολύ ενδιαφέρον και πρωτότυπο εγχείρημα, βρίσκονται η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση και ο βραβευμένος με Γκράμι παραγωγός Christopher King, που μένει μόνιμα στην Κόνιτσα και ασχολείται εις βάθος με τις μουσικές παραδόσεις της Ελλάδας και των Νότιων Βαλκανίων. Στόχος αυτού του διαβαλκανικού μουσικού ραντεβού, που απέσπασε αμέσως διεθνή αναγνώριση, είναι η ανάδειξη των μουσικών παραδόσεων της περιοχής, η μελέτη των κοινών στοιχείων και καταβολών τους, καθώς και η μύηση του κόσμου σε αυτές.
Η Κόνιτσα μετατρέπεται σταδιακά σε κέντρο για τις μουσικές των Βαλκανίων, προσελκύοντας επισκέπτες όχι μόνο από την Ήπειρο αλλά και την ευρύτερη περιοχή. Οι προσδοκίες είναι πολλές, καθώς ήδη ανακοινώθηκαν το γενικό πλαίσιο και οι άξονες που θα κινηθεί το φεστιβάλ το 2025. Ας επιστρέψουμε όμως στη φετινή διοργάνωση που εστίασε στον κομβικό ρόλο που έχουν οι Ρομά μουσικοί στη δημιουργία της βαλκανικής μουσικής, με τη συμμετοχή συγκροτημάτων και καλλιτεχνών από πέντε χώρες. Ο εθνομουσικολόγος Christopher King μίλησε στο Euronews για τη φετινή θεματική:
«Δεν είναι δυνατόν να υποστηρίξω την άποψη ότι οι Ρομά δεν συνεισέφεραν σε κάποιο σημείο στη διαμόρφωση της δημοτικής μουσικής, επειδή αποτελούσαν ουσιαστικό μέρος της μουσικής οικονομίας. Εννοώ, με άλλα λόγια, ότι για να δημιουργήσεις μουσική, πρέπει να έχεις μουσικούς Φυσικά τα τραγούδια είναι διαφορετικά από το ένα μέρος στο άλλο. Αλλά η τεχνική, η τεχνογνωσία, η επιθυμία να παίξεις μουσική, φαινόταν ότι πρέπει πάντα να βασίζεται σε κάποιο είδος ταξικής δομής. Και σε αυτή την περίπτωση, ήταν η ταξική δομή των Ρομά. Αλλά αν με ρωτάτε, πώς διαμόρφωσαν τη βαλκανική μουσική είναι σαν να αναρωτιόμαστε πώς ήταν το κρασί, πριν την εισαγωγή των σταφυλιών».
Το εναρκτήριο λάκτισμα της διοργάνωσης έδωσαν οι Grupi Lab, ένα συγκρότημα πολυφωνικής μουσικής από την περιοχή της Λιαπουριάς στην Αλβανία. Το σχήμα μετρά ήδη 25 χρόνια πορείας, με εμφανίσεις σε πολλά φεστιβάλ παραδοσιακής μουσικής όχι μόνο στην πατρίδα τους, αλλά και στα υπόλοιπα Βαλκάνια. Οι Grupi Lab συγκαταλέγονται στους πιο φημισμένους τραγουδιστές της ισοπολυφωνικής παράδοσης της νότιας Αλβανίας. Επικεφαλής του συγκροτήματος είναι ο ογδοντάχρονος Golik Jaupi, ένας βοσκός από ένα χωριό κοντά στο Τεπελένι:
«Για εμάς το πολυφωνικό τραγούδι δεν είναι δύσκολο. Είναι στα ακούσματά μας από τη γέννησή μας. Μεγαλώσαμε με αυτή τη μουσική. Είναι μέρος της κουλτούρας μας. Είναι κομμάτι των συνηθειών και της παράδοσής μας. Αντιπροσωπεύει τις αλβανικές αξίες, αλλά και τις αξίες της πολυφωνικής μουσικής όλης της ανθρωπότητας. Είναι μέρος της βαλκανικής και ευρωπαϊκής κουλτούρας. Τραγουδάμε σε όλη την Αλβανία, όχι μόνο στα μέρη μας. Έχουμε τραγουδήσει σε όλα τα μέρη της Αλβανίας και σε ολόκληρα τα Βαλκάνια.
Έχουμε τραγουδήσει σε διάφορες περιστάσεις, αλλά η πιο ιδιαίτερη ήταν όταν τραγουδήσαμε στο Εθνικό Φεστιβάλ Παραδοσιακής Μουσικής της Αλβανίας στο Αργυρόκαστρο, που λαμβάνει χώρα κάθε πέντε χρόνια. Η παρουσία μας σε αυτό εδώ το φεστιβάλ στην Κόνιτσα συνδέεται με τις προηγούμενες συναυλίες μας. Πρώτα από όλα, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τη διοργάνωση για την πρόσκληση. Δεύτερον, η πολυφωνική μουσική και γενικά η παραδοσιακή μουσική, το δημοτικό τραγούδι ενώνει τα Βαλκάνια. Γι’αυτό πρέπει να κρατήσουμε αυτή τη μουσική ανοιχτή και προσβάσιμη. Γιατί μας ενώνει και δεν έχει σύνορα, ούτε περιορισμούς»αναφέρει ο μουσικός του σχήματος, Βουλνέτ Σιλάι.
Η βραδιά συνεχίστηκε με τρεις Ρομά μουσικούς που ξεσήκωσαν τον κόσμο. Ο Ηλίας «Κακαρούκας» Αριστόπουλος, γεννήθηκε το 1955 στο Αγρίνιο της Αιτωλοακαρνανίας. Είναι ένας από τους κορυφαίους δεξιοτέχνες του ζουρνά στην Ελλάδα, κάτι που επιβεβαίωσε και στην Κόνιτσα. Αυτοδίδακτος, ξεκίνησε να παίζει σε ηλικία 14 ετών, ακολουθώντας τα βήματα του πατέρα του, που ήταν κι αυτός βιρτουόζος του ίδιου οργάνου. Τον Ηλία συνόδευσε κρατώντας το ίσο στον ζουρνά ο Χρυσοβαλάντης Σούτας, ο οποίος γεννήθηκε επίσης στο Αγρίνιο και ξεκίνησε να παίζει σε ηλικία 15 ετών. Στο νταούλι, συνέπραξε ο Κώστας «Μπέκος» Θεοδωρόπουλος, αυτοδίδακτος μουσικός, από το Μεσολόγγι:
«Θυμάμαι λίγο τον πατέρα μου. Ήμουν μόλις έξι χρονών, όταν σκοτώθηκε σε τροχαίο. Έπαιζαν οι μεγάλοι κι εγώ άκουγα. Ό,τι έπαιζαν, περνούσε κατευθείαν στο μυαλό μου. Πήγαινα σπίτι κι έκανα προπόνηση. Έμαθα σιγά σιγά. Το ’χα βάλει πείσμα. Είχα πατέρα καλλιτέχνη και αποφάσισα να γίνω κι εγώ. Το όργανο είναι δύσκολο και ψυχικά είναι βαρύ. Θέλει δύναμη. Είμαστε ψημένοι στη δουλειά από μικρά παιδιά. Αποφασίσαμε να παίζουμε» τονίζει ο Ηλίας «Κακαρούκας» Αριστόπουλος και συμπληρώνει: «Οι Ρομά έχουμε προσφέρει πολιτισμό στις παρέες των αρματωμένων του Μεσολογγιού και σε κάθε χωριό της Αιτωλοακαρνανίας. Σαν μουσικοί, φέρνουμε πολιτισμό και διασκέδαση στον κόσμο, στους φίλους μας. Νομίζω ότι δεν θα συνεχιστεί η παράδοση. Όσο πάει και χάνεται. Κι εμείς που την κρατάμε, είμαστε παλιοί. Εγώ όταν πάω σε πανηγύρι, το κάνω από αγάπη. Θέλω να αποδείξω ποιος είμαι και ποιος ήταν ο πατέρας μου. Ας τον έχω χάσει από 6 χρονών, του δίνω αξία. Θέλω να ακουστεί το όνομά του. Κι αυτό εμένα με ικανοποιεί» αναφέρει ο Κακαρούκας.
Τoυς μουσικούς του Κακαρούκα πλαισίωσαν μέλη του Συλλόγου Πανηγυριστών «Ο Άη Συμιός», που παρουσίασαν ένα αυθεντικό στιγμιότυπο από το διάσημο πανηγύρι που γίνεται του Αγίου Πνεύματος στο Μεσολόγγι. Το συγκεκριμένο τριήμερο πανηγύρι δεν έχει μόνο μουσικό και θρησκευτικό χαρακτήρα, αλλά και έντονο ιστορικό και κοινωνικό στίγμα. Τα δρώμενα που παρουσιάζουν οι Πανηγυριστές, συνοδευόμενοι από τη ζυγιά, το μουσικό σχήμα δηλαδή από δύο ζουρνάδες και το νταούλι, έλκουν την προέλευσή τους από την Έξοδο του Μεσολογγίου το 1826, κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Ο Γιάννης Μακρής είναι μέλος του Συλλόγου. Μας μίλησε γι’ αυτή τη μακραίωνη παράδοση που υπάρχει στο έθιμο των Πανηγυριστών:
«Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, τα ένοπλα σώματα των ατάκτων που ήταν παράνομα στα βουνά, δηλαδή οι Κλέφτες και οι Αρματωλοί, είχαν μαζί τους Ρομά οργανοπαίκτες, οι οποίοι έπαιζαν ζουρνά και νταούλι. Ήταν βέβαια διαδεδομένη η χρήση και άλλων μουσικών οργάνων, όπως ταμπουράδες, λύρες. Στην προετοιμασία της μάχης, θεωρούσαν ότι έπρεπε να ακούν ζουρνά και νταούλι, γιατί είναι όπως οι ίδιοι θεωρούσαν, αρκετά ανδροπρεπής μουσική για πολεμιστή.
Έτσι λοιπόν εξελίχθηκε και όταν το πανηγύρι πέρασε στην τελευταία φάση της εξέλιξής του, όπου με στοιχεία λαϊκού μιμητικού θεάτρου, οι Πανηγυριστές μόνοι τους αποφάσισαν να αφηγηθούν πλέον στον κόσμο το τι έγινε στην Έξοδο και δημιούργησαν τις παρέες σαν μικρογραφίες των Νταϊφάδων, δηλαδή των ατάκτων σωμάτων που συναποτελούσαν τη φρουρά του Μεσολογγίου, αποφάσισαν επίσης ότι το καθήκον που έχουμε εμείς είναι να διατηρήσουμε ζωντανή την ιστορική μνήμη της Εξόδου. Έτσι δημιούργησαν αυτά τα σχήματα που υπάρχουν σήμερα. Η σχέση μας με τους οργανοπαίκτες είναι παλιά, παραδοσιακή, ριζωμένη και προσωπική. Συνήθως η παρέα με τη ζυγιά της έχει μια σχέση που είναι ζωντανή όλο το χρόνο, όχι μόνο τις ημέρες του πανηγυριού. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να έχουμε κουμπαριές, φιλίες. Άρα η μεταξύ μας σχέση, αλλά και η σχέση των δύο μερών με το πανηγύρι έρχεται από τα βάθη των αιώνων, από την Τουρκοκρατία και κρατιέται ζωντανή, υπηρετώντας ακριβώς αυτόν τον στόχο: το να αφηγηθούμε με έναν λαϊκό τρόπο το τι έγινε στην Έξοδο του Μεσολογγίου».
Ένα πολύ ενδιαφέρον πάντρεμα διαφορετικών μουσικών από 3 χώρες επεφύλασσε η δεύτερη μέρα του φεστιβάλ. Η Nova Prespa Band αποτελείται από πέντε μουσικούς με έδρα την περιοχή των Πρεσπών της Βόρειας Μακεδονίας, οι οποίοι παίζουν για γάμους και άλλες γιορτές. Μαζί τους, οAurel Qirjo (Νίκος Κύριος) που γεννήθηκε το 1964 στην Κορυτσά της Αλβανίας. Σπούδασε μουσική και έγινε καθηγητής βιολιού στην Αλβανία, την Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο, αφού διηύθυνε τη συμφωνική ορχήστρα της Μουσικής Ακαδημίας των Τιράνων και της Κορυτσάς.
Τέλος, ο Πάνος Σκουτέρης γεννήθηκε στην Αθήνα. Είναι δεξιοτέχνης στην θρακιώτικη γκάιντα και το κλαρίνο. Έμαθε το όργανο στο πλευρό του Πετρολούκα Χαλκιά και του Νίκου Φιλιππίδη. Τα τελευταία τρία χρόνια μένει στο Ρότερνταμ:
«Είναι τρομερό αυτό που ζούμε εδώ, αυτές τις ημέρες, γιατί είμαστε από τέσσερις διαφορετικές κουλτούρες. Έχουμε έναν Βορειομακεδόνα μουσικό στην μπάντα, έχουμε Χριστιανούς, έχουμε έναν Χριστιανό, Αλβανό στην υπηκοότητα, που έχει ελληνικό όνομα και τέλος είμαι εγώ που δεν έχω καμιά σχέση με όλα αυτά. Αυτή η μπάντα συστάθηκε για να παίξουμε μουσικές αυτής της γωνίας της Ελλάδας και των Βαλκανίων, δηλαδή γύρω από τις Πρέσπες και την Οχρίδα, γιατί εκεί μένουν οι περισσότεροι μουσικοί, στις βορειομακεδονική πλευρά των Πρεσπών. Θα παίξουμε ουσιαστικά σκοπούς που συναντάμε στο τριεθνές. Οπότε θα παρουσιάσουμε και την γκάιντα, τον πρόγονο δηλαδή των σύγχρονων φανφάρων των χάλκινων κομπανιών, συν το βιολί που είναι βασικό συστατικό της ηπειρωτικής και της αλβανικής μουσικής, χωρίς να το εννοώ εθνικά».
Ο ίδιος δεν πιστεύει στην επιστροφή της δημοτικής παράδοσης:
«Η παράδοση, αυτό που λέμε το μουσειακό, έχει σβήσει εδώ και πολλά χρόνια. Απλά βρίσκουμε πλέον διαφορετικούς τρόπους έκφρασης, μέσω παλαιών μοτίβων. Εγώ δεν θεωρώ ότι κάνουμε παράδοση. Συλλειτουργούμε όλοι μαζί στο σήμερα. Αυτό γίνεται. Οπότε δεν έχει γυρίσει ουσιαστικά κανείς σε τίποτα. Ζούμε το σήμερα, επηρεασμένοι από το χθες. Κάποιοι ίσως να φορτίζονται συναισθηματικά με το να σκέφτονται ότι αυτό το έπαιζαν οι παππούδες μας. Ειδικά αυτό που γίνεται στα αστικά κέντρα, είναι άλλο. Είναι μακριά από την παράδοση των παππούδων μας στα χωριά και την αγροτική ζωή. Γιατί η παράδοση ήταν ζώσα τότε και δεν ήταν ακίνητη. Τώρα έχουμε συγκεκριμένες μελωδίες και είναι κάπως φιξαρισμένες. Δεν το κρίνω θετικά ή αρνητικά. Απλά αυτή είναι η διαφορά με το τι γινόταν παλιά. Είμαι όμως πολύ χαρούμενος που υπάρχει τουλάχιστον μια στροφή στο ηχόχρωμα, γιατί για μένα μετρά η ποικιλία της παλέτας και όχι το πόσο έντονα είναι τα λίγα χρώματα μιας παλέτας. Το θέμα είναι να υπάρχουν πολλά χρώματα και ψυχρά και έντονα».
Το πρόγραμμα της τρίτης μέρας άνοιξε ηAlkyone, μια νέα μουσικός και τραγουδοποιός από την Έδεσσα. Μεγάλωσε σε μια οικογένεια, όπου ο πατέρας ασχολιόταν με την παραδοσιακή μουσική. Αυτή μπολιάζει τα δημοτικά τραγούδια με τη δική της, απόλυτα αιθέρια φωνή, μια αισθαντική ενορχήστρωση και ένα έθνικ ηχόχρωμα. Πέρα όμως από την παραδοσιακή μουσική, γράφει και δικές της σύγχρονες συνθέσεις. Η Μαρία Ζλατάνη, όπως είναι το κανονικό της όνομα, έχει κυκλοφορήσει πέρσι τον πρώτο της ατμοσφαιρικό άλμπουμ με τίτλο «Exit Sign»:
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ«Αυτό το οποίο προσπαθούμε να κάνουμε, είναι ένα μείγμα πολλών πραγμάτων. Δεν διαλέγω τις περισσότερες φορές τα τραγούδια με βάση τη μουσική ή για να εξυπηρετήσουν κάτι. Τα διαλέγω με βάση τον στίχο και την ιστορία με την οποία έχω δεθεί μαζί τους. Όταν τα έχω συνδέσει με προσωπικές μνήμες και στιγμές. Για παράδειγμα, έτυχε να πάω σε συναυλία μιας χορωδίας ενός ΚΑΠΗ. Τραγούδησαν ένα τραγούδι και η συγκίνηση ήταν έντονη. Το τραγουδούσαν όλοι μαζί και το ένιωθες. Αργότερα, αποφάσισα να το πω, γιατί ήταν τόσο έντονη η στιγμή και το συναίσθημα, ώστε ήθελα να το πιάσω και να το αποδώσω με το δικό μου τρόπο. Κουβαλούσε όλη την αγάπη και τη λαχτάρα, που είχα συνδέσει με αυτό. Στη συναυλία θα παίξουμε αρκετά παραδοσιακά κομμάτια και λιγότερα original προς τιμή του φεστιβάλ και του χαρακτήρα που εξυπηρετεί. Όταν φτιάχναμε το πρόγραμμα, είχαμε στο μυαλό μας αυτή την εικόνα με τα βουνά. Είχα έρθει πριν τρεις μήνες εδώ στην Κόνιτσα και προσπαθούσα να φανταστώ πώς θα είναι να τραγουδάς στα πόδια του βουνού και να συνομιλάς με όλη τη φύση τριγύρω. Ελπίζω ότι αυτό που θα συμβεί σήμερα θα είναι ένα μοίρασμα και ότι ο καθένας, φεύγοντας από εδώ, θα πάρει κάτι μαζί του, από την τόσο όμορφη μουσική».
Η πρωτοβουλία αυτού του ιδιαίτερου μουσικού φεστιβάλ ανήκει στην Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, που έχει δυναμική παρουσία όχι μόνο στην Αθήνα, αλλά και στην επαρχία, στοχεύοντας να ενεργοποιήσει πολλούς και διαφορετικούς τόπους στην Ελλάδα. Εδώ στο Σπίτι της Χάμκως στην Κόνιτσα, στο επίκεντρο βρίσκεται όχι μόνο η ελληνική δημοτική μουσική, αλλά και οι μουσικές κουλτούρες των νότιων Βαλκανίων: το πώς οι μουσικές παραδόσεις των λαών της χερσονήσου έχουν αναπτυχθεί, μεταβληθεί και αφομοιωθεί τον τελευταίο αιώνα:
«Είμαστε στην Κόνιτσα, σε ένα ωραίο, μεγάλο ιστορικό χωριό, που είναι σημείο αναφοράς για πολλά χωριά τριγύρω. Είμαστε δύο βήματα από την Αλβανία, “πνιγμένοι” ανάμεσα στα περήφανα βουνά της Ηπείρου. Ακούμε μουσικές από όλα τα Βαλκάνια που έχουμε διαλέξει με αρχηγό μας τον Κρίστοφερ Κινγκ. Είμαστε εδώ, γιατί πουθενά αλλού δεν μπορείς να ακούσεις αυτή τη μουσική, παρά μόνο στον τόπο που της ταιριάζει. Ακόμη κι αν πάρουμε αυτή τη μουσική και την ακούσουμε στην πόλη, μέσα στα σπίτια μας, δεν θα συγκινηθούμε, όπως εδώ. Γιατί καθετί θέλει τον χρόνο και τον τόπο του.
Διαλέξαμε την Κόνιτσα, γιατί είναι ο τόπος διαμονής του Κρίστοφερ και γενικά εμείς δουλεύουμε πάντα τοπικά. Θέλουμε να καταλαβαίνουμε πού βρισκόμαστε, θέλουμε να δουλεύουμε με τους κατοίκους. Θέλουμε να μας υποδέχονται οι άνθρωποι και να κάνουμε πράγματα μαζί τους. Μέσα από αυτή τη μίξη των μουσικών των Βαλκανίων, στην πραγματικότητα καταλαβαίνουμε πόσο κοντά είμαστε. Ξέρουμε ότι αν φάμε μαζί, αν πιούμε μαζί, αν τραγουδήσουμε και χορέψουμε μαζί, θα δούμε τελικά αυτά που μας ενώνουν. Θα καταλάβουμε ότι δεν υπάρχει καμιά φυλετική καθαρότητα και δεν χρειάζεται να υπάρχει, γιατί αυτό μας κάνει τελικά πιο ωραίους, πιο ενδιαφέροντες, πιο σημαντικούς. Γιατί η δημοκρατία και η ειρήνη μπορεί να βρίσκονται τελικά σε δρόμους πιο απλούς, αλλά πολύ πιο γοητευτικούς, όπως είναι αυτή η μουσική»εξηγεί η Αφροδίτη Παναγιωτάκου, διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση.
Το τριήμερο φεστιβάλ «Γιατί ’ναι μαύρα τα βουνά» έκλεισε την Κυριακή 30 Ιουνίου με τον καλύτερο δυνατό τρόπο: μια συναυλία Ρομά βιρτουόζων του ζουρνά που ξεσήκωσε τους πάντες. Το κουαρτέτο του Samir Kurtov από τη νοτιοδυτική Βουλγαρία δεν άφησε κανέναν ασυγκίνητο. Η φοβερή δεξιοτεχνία του αντλεί την έμπνευσή της από το βουλγαρικό κλαρίνο που ακούει τα τελευταία σαράντα χρόνια. Έχει εξελίξει την τεχνική του ζουρνά διευρύνοντας την έκταση του οργάνου, προσθέτοντας χρωματισμούς και νέες μετατροπίες. Εδώ και αρκετές δεκαετίες, ο Samir παίζει για αγώνες πάλης στην περιοχή των Σερρών, για γάμους στη Βόρεια Μακεδονία και φεστιβάλ στην Τουρκία. Δίπλα του, ήταν ο Demir Kurtov στον δεύτερο ζουρνά, ο Ognyan Lazarov στον glasnik ζουρνά και ο Oleg Mitrev στο νταούλι.
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ