Το δίπτυχο της όπερας «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» και «Ιφιγένεια εν Ταύροις», σε σκηνοθεσία του Ντμίτρι Τσερνιακόφ παρουσιάζεται στην Εθνική Λυρική Σκηνή στο ΚΠΙΣΝ από τις 10 Οκτωβρίου και για επτά παραστάσεις.
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ
Τον γνωρίσαμε πριν 13 χρόνια, χάρη στον Γιώργο Λούκο και το Φεστιβάλ Αθηνών. Ο Ντμίτρι Τσερνιακόφ μας είχε καθηλώσει τότε με τον «Ευγένιο Ονιέγκιν» του Τσαϊκόφσκι, μία από τις καλύτερες παραγωγές όπερας που έχουν παρουσιαστεί ποτέ στη χώρα μας.
Τώρα, ο διάσημος Ρώσος δημιουργός επιστρέφει στην Εθνική Λυρική Σκηνή και σκηνοθετεί δύο λυρικά έργα του Κρίστοφ Βίλλιμπαλντ Γκλουκ, την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» και την «Ιφιγένεια εν Ταύροις», που ανεβαίνουν σε μια ενιαία παράσταση.
Πρόκειται για μια διεθνής συμπαραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής με την Εθνική Όπερα του Παρισιού και το Φεστιβάλ της Aix en Provence, όπου και έκανε την παγκόσμια πρεμιέρα της τον Ιούλιο που μας πέρασε, γνωρίζοντας την αποθέωση. Η παράσταση διακρίθηκε μάλιστα, ως η καλύτερη νέα παραγωγή όπερας για το 2024, στα International Opera Awards, που απονεμήθηκαν στο Μόναχο, στις 2 Οκτωβρίου.
Η Ιφιγένεια εν Αυλίδι (1774) και η Ιφιγένεια εν Ταύροις (1779) ανέδειξαν τον Γκλουκ ως «μεταρρυθμιστή» της όπερας και θεωρούνται δύο από τις κορυφαίες όπερες του κλασικισμού. Ο συνθέτης εισήγαγε ένα νέο, δραματικό ύφος στο οποίο το κείμενο και η εκφορά του αποκτούν κυρίαρχη σημασία. Αναβαθμισμένος είναι ο ρόλος της ορχήστρας, η οποία δεν αρκείται στη συνοδεία των φωνών, αλλά φωτίζει το περιεχόμενο του λόγου, υπογραμμίζοντας τα συναισθήματα των βασικών χαρακτήρων. Τα δύο έργα στηρίζονται σε γαλλικά κείμενα του 18ου αιώνα: η Ιφιγένεια εν Αυλίδι σε έργο του Ρακίνα και η Ιφιγένεια εν Ταύροις σε τραγωδία του Κλωντ Γκυμόν ντε λα Τους.
Ο Τσερνιακόφ έχει σκηνοθετήσει παραστάσεις στα μεγαλύτερα λυρικά θέατρα του κόσμου και έχει βραβευθεί επανειλημμένα για τη δουλειά του, τα τελευταία 25 χρόνια. Έχει μάλιστα βραβευθεί τέσσερις φορές με «Χρυσή Μάσκα», το κορυφαίο θεατρικό βραβείο της Ρωσίας,ως καλύτερος σκηνοθέτης όπερας, το 2002, 2004, 2005 και 2008. Έχει φύγει τα τελευταία χρόνια από την χώρα του και έχει έδρα του το Βερολίνο. Μετά την Αθήνα, θα ταξιδέψει τον Νοέμβριο στη Νάπολη για την «Ρουσάλκα» του Αντονίν Ντβόρζακ και στη συνέχεια θα βρεθεί στο Αμβούργο τον Ιανουάριο του 2025, για τη νέα παραγωγή του «Αριάδνη στη Νάξο» του Ρίχαρντ Στράους.
Η σκηνοθετική του προσέγγιση στις δύο όπερες, που γράφτηκαν στα τέλη του 18ου αιώνα, στηρίζεται στον τρόπο που η Ιφιγένεια μετατρέπεται από θύμα στην Αυλίδα σε δήμιο στην Ταυρίδα, στο πώς μια κοινωνία χάνει την ανθρωπιά της, λόγω του πολέμου και του ατέρμονου κύκλου της βίας. Για να εικονογραφήσει την τραγική μοίρα του μύθου των Ατρειδών που έχει καταστήσει την οικεία βία ένα παγκόσμιο βίωμα, ο Τσερνιακόφ επιλέγει ως σκηνική εγκατάσταση ένα άχρονο σπίτι, ένα κουφάρι που άλλοτε μοιάζει αδιαφανές και άλλοτε απολύτως διάφανο.
Συναντήσαμε το διάσημο σκηνοθέτη στις πρόβες της όπερας στην Εθνική Λυρική Σκηνή.
-Πότε ξεκίνησε το ταξίδι στον κόσμο του Γκλουκ;
Ξεκίνησα να συζητώ γι’ αυτή την παράσταση το 2017, όταν συναντηθήκαμε στο Παρίσι, με τον Pierre Audi, το διευθυντή του φεστιβάλ της Aix en Provence. Σκεφτόμουν ότι ασχολούμουν κυρίως μέχρι τότε με ρωσικό ρεπερτόριο, με Βάγκνερ και άλλα. Υπήρχαν τόσο ενδιαφέρουσες μουσικές παραδόσεις, με τις οποίες δεν είχα ασχοληθεί ποτέ, και είναι τόσο μακριά μου. Ήθελα λοιπόν να προσπαθήσω να βρω τρόπο να τις μελετήσω και να τις οικειοποιηθώ. Πρέπει να ομολογήσω ότι γνωρίζω καλά αυτή τη μουσική παράδοση του 17ου και 18ου αιώνα.
Τη λατρεύω ως θεατής, ως ακροατής, αλλά δεν ήξερα πώς να καταπιαστώ με αυτό το είδος, να συνδυάσω δηλαδή το δικό μου θεατρικό όραμα με αυτή τη μουσική κουλτούρα. Ήθελα όμως να δοκιμάσω, γιατί παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον για μένα. Οπότε είπα στον Pierre Audi, ότι ήθελα να ανεβάσω Γκλουκ, γιατί είναι ένας εξαιρετικός σύνδεσμος, μια πολύ καλή γέφυρα μεταξύ της σύγχρονης μουσικής, της μουσικής του Βάγκνερ, του Βέμπερ και της μουσικής του 19ου αιώνα με το μπαρόκ.
Ο Γκλουκ δεν είναι μπαρόκ. Έχει μια ξεχωριστή μουσική γλώσσα. Είναι εξαιρετικό δείγμα κλασικισμού. Με ενδιέφερε πολύ να ανεβάσω την Ιφιγένεια εν Αυλίδι, γιατί στην παιδική μου ηλικία, λάτρευα την όπερα. Ήταν το πάθος μου. Μεγάλωσα στη Μόσχα, κατά τη σοβιετική περίοδο. Εκεί στα μέσα της δεκαετίας του 1980, είχα μια ηχογράφηση από την Ανατολική Γερμανία της Ιφιγένειας εν Αυλίδι, σε ενορχήστρωση του Ρίχαρντ Βάγκνερ με τον Dietrich Fischer-Dieskau και την Anna Mofo. Είχα απομνημονεύσει τη μουσική αυτού του έργου.
Έτσι λοιπόν αποφάσισα να ξεκινήσω με αυτή την όπερα, γιατί ουσιαστικά ήταν μια σύνδεση με το πάθος μου. Ξέρω ότι αυτό το λυρικό έργο δεν έχει μεγάλη επιτυχία, δεν είναι ένα hit της όπερας. Το αριστούργημα είναι η Ιφιγένεια εν Ταύροις. Όταν άρχισα λοιπόν να μελετώ το μουσικό υλικό, αντιλήφθηκα ότι οι δύο όπερες έπρεπε να ανεβούν μαζί, σε ένα δίπτυχο. Σαν ένας κύκλος, σαν ένα μίνι Δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν. Είχα ανεβάσω αυτό το έργο του Βάγκνερ και από τότε μου κόλλησε να συνδυάζω τα έργα μου σε κύκλους. Είναι ένας παράλογος εθισμός μου (γέλια).
-Τι σας ενδιαφέρει να αναδείξετε μέσα από το ανέβασμα αυτών των δύο λυρικών έργων;
Πρώτα απ' όλα, αυτό που με ενδιαφέρει να αναδείξω, είναι τον τρόπο σκέψης της κοινωνίας πριν από τον πόλεμο και τον τρόπος σκέψης της κοινωνίας, μετά τον πόλεμο. Ο πόλεμος είναι ο πιο σημαντικός άξονας αναφοράς αυτής της ιστορίας. Δεν θα δούμε όμως τον πόλεμο να διαδραματίζεται επί σκηνής. Ο πόλεμος θα γίνει μετά την Αυλίδα και πριν την Ταυρίδα. Στο διάλειμμα, ανάμεσα τις δύο όπερες. Στη ζωή της Ιφιγένειας υποτίθεται ότι το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί, είναι περίπου 15 χρόνια. Θα δούμε πώς προετοιμάζεται η κοινωνία. Πώς αλλάζει το μυαλό των ανθρώπων πριν από τον πόλεμο, πώς εθίζονται στον πόλεμο στη ζωή τους, πώς αρχίζουν να υφίστανται πλύση εγκεφάλου, πώς αρχίζουν να χάνουν την αίσθηση της πραγματικότητας, πώς αρχίζουν να γίνονται εμμονικοί, και πώς έχασαν πλήρως την αίσθηση του τι θα γίνει αύριο, μεθαύριο και στο μέλλον. Είναι σαν να αρχίζουν να τυφλώνονται.
Και μετά από αυτό θα δούμε το αποτέλεσμα: την καταστροφή. Όχι μόνο τις υλικές καταστροφές που αφορούν πόλεις, τείχη, σπίτια, ζωές, αλλά την ψυχική διάλυση, επειδή οι άνθρωποι είναι ψυχικά εντελώς διαλυμένοι. Για αυτούς, ο μόνος στόχος τους είναι να επιβιώσουν με κάποιο τρόπο. Μόνο η Ιφιγένεια επιβιώνει από όλους τους χαρακτήρες της πρώτης όπερας. Όλοι οι άλλοι πεθαίνουν, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας και του πολέμου. Κι αυτή όμως ζει μια άθλια ζωή στην Ταυρίδα. Θα δούμε λοιπόν πώς ο πόλεμος διέλυσε την σπονδυλική στήλη των ανθρώπων μεταφορικά. Αυτό είναι το πρώτο στοιχείο που εστίασα.
Το δεύτερο είναι η ζωή της Ιφιγένειας. Συνδέεται επίσης με την κατάσταση του πολέμου. Θα δούμε λοιπόν πώς η Ιφιγένεια ήταν το θύμα στο πρώτο μέρος, στην Αυλίδα, θύμα της κοινωνίας, επειδή έπρεπε να θυσιαστεί για να αναχωρήσουν τα πλοία. Στο δεύτερο μέρος θα δούμε τι της συνέβη σε αυτό το μεγάλο χρονικό διάστημα που μεσολαβεί. Αρχίζει και η ίδια να εκτελεί κόσμο. Αρχίζει και η ίδια να γίνεται θύτης, δήμιος. Θα δούμε τι αλλάζει μέσα της. Πώς σκέφτεται διαρκώς το παρελθόν. Το παρελθόν εισβάλει διαρκώς στη ζωή της σαν ένα παζλ φαντασμάτων, από ανθρώπους που έχουν ήδη πεθάνει.
-Κι εμείς βιώνουμε σήμερα τον κύκλο της βίας γύρω μας. Ο πόλεμος είναι δίπλα μας στη Μέση Ανατολή και επίσης στην Ουκρανία. Ποια είναι η προσέγγισή σας;
Η παράστασή μου είναι ένα άμεσο σχόλιο για την κατάσταση που βιώνουμε σήμερα. Ο κόσμος μας δεν είναι ο ίδιος, όπως πριν από πέντε χρόνια. Ο κόσμος μας είναι τόσο ευάλωτος και εύθραυστος. Και προσωπικά εγώ δεν βλέπω μέλλον. Δεν ξέρω τι θα συμβεί αύριο, μεθαύριο, του χρόνου. Είμαστε σε άμυνα. Όλοι μας! Δεν ξέρουμε αν ο κόσμος τρελαθεί τις επόμενες ώρες. Επίσης, αυτό που βιώνουμε, είναι η πλήρης απανθρωποποίηση των πάντων. Δεν ξέρω τι να πω περισσότερο για τον πόλεμο, από όσα έγραψαν ο Ευριπίδης, ο Ρακίνας και ο Γκλουκ. Δεν ήθελα να βάλω στο έργο άμεσες, φανερές, επιφανειακές αναφορές που να συνδέουν την όπερα και την πολεμική κατάσταση στην Ουκρανία και στη Μέση Ανατολή, επειδή θα είναι λίγο ρηχές. Η παραγωγή θέτει περισσότερο έναν υπαρξιακό προβληματισμό. Δεν θέλουμε να δώσουμε στο κοινό κάτι που θα είναι άμεσα αναγνωρίσιμο. Νομίζω ότι αυτό δεν είναι δική μας δουλειά.
- Η όπερα έχει κοινωνική σημασία στον κόσμο μας, έχει σημαντικό κοινωνικό ρόλο;
Για μένα, η όπερα δεν είναι καθόλου ψυχαγωγία. Για μένα είναι βαθύς συναισθηματικός συλλογισμός. Ένα συναισθηματικό χτύπημα, μια συναισθηματική γροθιά στο πρόσωπό μου. Μερικές φορές η όπερα με κάνει να υποφέρω πολύ. Να έχω βαθιά ενσυναίσθηση. Νομίζω ότι αυτό είναι σημαντικό. Αυτό είναι που μου έδωσε η όπερα στη ζωή μου. Θα ήθελα να σκηνοθετώ και να οργανώνω τις παραγωγές μου, έτσι ώστε δημιουργώ στο κοινό τα ίδια συναισθήματα. Αλλά η όπερα δεν μπορεί να δώσει στο κοινό μια ξεκάθαρη απάντηση στις ερωτήσεις μας, γιατί κανείς δεν μπορεί να μας δώσει απλές απαντήσεις. Οι απαντήσεις είναι περίπλοκες. Δεν έχουμε απαντήσεις, αλλά μπορούμε να θέσουμε ερωτήματα και να έχουμε μεγάλη ενσυναίσθηση για όσα συμβαίνουν γύρω μας. Αυτό είναι όλο.
-Φύγατε από τη Ρωσία πριν από μερικά χρόνια. Σας λείπει η χώρα σας;
Μου λείπει η χώρα μου, ναι. Πρέπει να το ομολογήσω. Μεγάλωσα στη Ρωσία. Γεννήθηκα εκεί και τώρα είμαι 54 ετών. Έζησα εκεί το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου, στο παρελθόν. Και τώρα, προσπαθώ να προσαρμοστώ ξανά. Να διδάξω, να ζήσω σε άλλες συνθήκες. Δεν είναι τόσο εύκολο, αλλά θα δούμε πώς θα εξελιχθεί η κατάσταση στο μέλλον. Μερικές φορές, θυμάμαι πολλά από τη ζωή μου, επειδή είμαι βαθιά συνδεδεμένος με υπέροχα πράγματα, με τα μέρη μου, με τους δρόμους μου, με τις πλατείες μου, με ανθρώπους. Κάποιοι έχουν ήδη πεθάνει. Η αναπόληση όμως του παρελθόντος είναι σημαντικό στοιχείο της ζωής μου. Δεν μπορώ απλά να το ξεπεράσω και να διαγράψω τα πάντα. Είναι δύσκολο. Τώρα η κατάσταση δεν είναι εύκολη. Πρέπει να το ομολογήσω.
- Πολλοί λάτρεις της όπερας, σε πολλούς φίλους της όπερας δεν αρέσουν τα μοντέρνα ανεβάσματα παραστάσεων. Ποια είναι η άποψή σας γι' αυτό;
Έχω να πω μόνο ένα πράγμα. Δεν κάνω πειράματα. Προσπαθώ να βρω τη μορφή, την σκηνική εικόνα της παράστασης. Τι θα μας βοηθήσει να κάνουμε το έργο πιο αιχμηρό. Να μεταδώσουμε στο κοινό συναισθηματική θέρμη, να ενεργοποιήσουμε το κοινό. Δεν θέλω να σοκάρω. Δεν είμαι τόσο ριζοσπαστικός. Θα ήθελα να βρω κάτι να βρω κάποιο κλειδί, να βρω μια θεατρική γλώσσα ώστε να δώσω στο έργο, μια αίσθηση αλήθειας. Θέλω επίσης οι σκηνοθεσίες μου να αγγίζουν σημαντικά, πραγματικά ζητήματα. Είναι πολύ σημαντικό για μας σήμερα. Ξέρετε, πρέπει να πω, με όλη μου την αγάπη στην όπερα, στη μουσική, στις φωνές, στις ιστορίες, στους λιμπρετίστες, καταλαβαίνω σήμερα ότι υπάρχει ανάμεσα στο κοινό και την σκηνοθεσία της όπερας ένας μεγάλος τοίχος. Αγωνίζομαι γι' αυτό: να ανοίξω μόνο μια μικρή πόρτα σε αυτούς τους τοίχους. Αυτό είναι το καθήκον μου.
- Τι σας αρέσει περισσότερο στην όπερα;
Μου αρέσει το συναισθηματικό ρίγος που προκαλεί. Λατρεύω την ενσυναίσθηση. Μου αρέσει να κλαίω. Μου αρέσει να υπάρχει ένα τεράστιο συναισθηματικό κρεσέντο. Μου αρέσει να με αγγίζει. Μου αρέσει να πληγώνομαι. Μου αρέσει να εκρήγνυμαι. Μου αρέσει να συνδέομαι με αυτόν το μουσικό κόσμο. Εργάζομαι στο χώρο της όπερας. Μερικές φορές είμαι τόσο εξαντλημένος από την όπερα και σκέφτομαι ότι ίσως φτάνει. Μάλλον είναι ήδη σαφές για μένα ότι πρέπει να σταματήσω. Τα έχω ζήσει στο παρελθόν. Δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο να μου προσφέρει. Είναι επιφανειακή. Είναι δουλειά. Είναι απλά μια εργασία. Γιατί πρέπει να έχω πάθος; Δεν έχω κανένα πάθος γι’ αυτόν τον κόσμο πλέον. Να σκηνοθετήσω έναν ακόμη «Πάρσιφαλ», έναν «Βόιτσεκ», έναν «Δον Κάρλος», έναν ακόμη «Κουρέα της Σεβίλης». Αρκετά. Φτάνει! Ξαφνικά όμως, απροσδόκητα βγαίνουν στην επιφάνεια πολλά, σημαντικά συναισθήματα. Και μετά αρχίζω να εθίζομαι και πάλι. Δεν ξέρω! Ίσως η ζωή μου συνεχίσει έτσι, με τα πάνω και κάτω της, μεταξύ της κούρασης και του πάθους μου. Δεν ξέρω.
Το δίπτυχο της όπερας, «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» και «Ιφιγένεια εν Ταύροις» παρουσιάζεται στην Εθνική Λυρική Σκηνή στο ΚΠΙΣΝ από τις 10 Οκτωβρίου και για επτά παραστάσεις (10, 13, 16, 19, 22, 27, 30 Οκτωβρίου 2024). Στο ρόλο της Ιφιγένειας, η σπουδαία Αμερικανίδα σοπράνο Κορίν Γουίντερς.
Δίπτυχο όπερας – Νέα παραγωγή
Ιφιγένεια εν Αυλίδι & Ιφιγένεια εν Ταύροις
Κρίστοφ Βίλλιμπαλντ Γκλουκ
10, 13, 16, 19, 22, 27, 30 Οκτωβρίου 2024
Ώρα έναρξης: 18.00
Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος Εθνικής Λυρικής Σκηνής – ΚΠΙΣΝ
Συμπαραγωγή με το Φεστιβάλ του Αιξ αν Προβάνς και την Εθνική Όπερα του Παρισιού
Μουσική διεύθυνση: Μίχαελ Χόφστεττερ
Σκηνοθεσία, σκηνικά: Ντμίτρι Τσερνιακόφ
Δραματουργία: Τατιάνα Βερεσάγκινα | Κοστούμια: Γελένα Ζάιτσεβα | Φωτισμοί: Γκλεμπ Φιλστίνσκι
Διεύθυνση χορωδίας: Αγαθάγγελος Γεωργακάτος
Ιφιγένεια εν Αυλίδι
Αγαμέμνων: Τάσης Χριστογιαννόπουλος
Κλυταιμνήστρα: Βερονίκ Ζανς
Ιφιγένεια: Κορίν Γουίντερς
Αχιλλέας: Άντονυ Γκρέγκορι
Πάτροκλος: Νικόλας Ντούρος | Κάλχας: Πέτρος Μαγουλάς | Αρκάς: Γιώργος Παπαδημητρίου | Άρτεμις: Σούλα Παρασίδη
Ιφιγένεια εν Ταύροις
Ιφιγένεια: Κορίν Γουίντερς
Θόας: Αλεξάντρ Ντυαμέλ
Ορέστης: Διονύσης Σούρμπης
Πυλάδης: Στανισλάς ντε Μπαρμπεράκ
Ιέρεια: Μαρία Μητσοπούλου | Άρτεμις: Σούλα Παρασίδη | Σκύθης / Λειτουργός: Γιώργος Παπαδημητρίου
Με την Ορχήστρα και τη Χορωδία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής
