Το φυτό της πατάτας βρίσκεται στο επίκεντρο μιας από τις μεγαλύτερες καταστροφές στη σύγχρονη ιστορία.
Για τους Ίνκας που ζούσαν στα βουνά των Άνδεων της Νότιας Αμερικής, η πατάτα (Solanum tuberosum) δεν ήταν απλώς ένα τρόφιμο, αλλά το θεμέλιο του πολιτισμού. Όταν οι Ισπανοί συνάντησαν για πρώτη φορά αυτό το φυτό τον 16ο αιώνα, δεν γνώριζαν πόσο ριζικά θα άλλαζε την παγκόσμια ιστορία.
Η πατάτα ήταν ένα υψηλής θερμιδικής αξίας, ανθεκτικό θαυματουργό φυτό που μπορούσε να αναπτυχθεί σε μεγάλα υψόμετρα και σε φτωχά εδάφη.
Τρεις αιώνες αργότερα, ωστόσο, το ίδιο φυτό βρέθηκε στο επίκεντρο μιας από τις μεγαλύτερες καταστροφές της σύγχρονης ιστορίας.Μεταξύ 1845 και 1852, ο Μεγάλος Λιμός (An Gorta Mór) κατέστρεψε την Ιρλανδία, σκοτώνοντας περίπου 1 εκατομμύριο ανθρώπους και προκαλώντας τη μετανάστευση εκατομμυρίων ανθρώπων.
Σύμφωνα με τους επιστήμονες, ένας μόνο μικροσκοπικός οργανισμός ήταν η αιτία αυτής της τραγωδίας: Phytophthora infestans, ένα παθογόνο των φυτών.
Αυτός ο οργανισμός που μοιάζει με μύκητα κατέστρεψε μέσα σε λίγα χρόνια το γεωργικό σύστημα της Ιρλανδίας, το οποίο εξαρτιόταν σχεδόν εξ ολοκλήρου από ένα μόνο είδος πατάτας.
Ο εξελικτικός βιολόγος Scott Travers, ο οποίος γράφει για το πώς οι μικροοργανισμοί επηρέασαν την ανθρώπινη ζωή και τους πολιτισμούς στην ιστορική διαδικασία, εξήγησε τη σχέση της πατάτας με την καταστροφή του 19ου αιώνα στο τελευταίο του άρθρο στο Forbes.
Η άνοδος της πατάτας
Σύμφωνα με την έρευνα, η πατάτα εξημερώθηκε πριν από περίπου 8.000 χρόνια στην περιοχή των Άνδεων στο νότιο Περού και τη Βολιβία. Οι ντόπιοι αγρότες καλλιεργούσαν χιλιάδες διαφορετικές ποικιλίες, η καθεμία προσαρμοσμένη σε διαφορετικά κλίματα και υψόμετρα. Αποθηκεύοντας την πατάτα σε μια κατεψυγμένη-αποξηραμένη μορφή που ονομάζεται "chuño", οι Ίνκας ήταν σε θέση να θρέψουν τόσο τον στρατό τους όσο και τον λαό τους για τα επόμενα χρόνια.
"Όταν οι Ισπανοί έφεραν την πατάτα στην Ευρώπη τον 16ο αιώνα, ήταν αρχικά επιφυλακτικοί απέναντι σε αυτό το ξένο φυτό", λέει ο Travers:
"Το γεγονός ότι η πατάτα ανήκε στην οικογένεια των "θανατηφόρων νυχτοειδών" ήταν ύποπτο για τους Ευρωπαίους, οι οποίοι πίστευαν ότι ήταν δηλητηριώδης. Με την πάροδο του χρόνου, ωστόσο, τα πλεονεκτήματα, όπως η εύκολη καλλιέργεια, οι υψηλές αποδόσεις και οι χαμηλές απαιτήσεις σε εργασία, ξεπέρασαν αυτές τις προκαταλήψεις. Μέχρι τον 16ο αιώνα, η πατάτα είχε γίνει μια από τις σημαντικότερες πηγές τροφίμων στην Ευρώπη. Ειδικότερα, το δροσερό και υγρό κλίμα της Ιρλανδίας προσέφερε ιδανικές συνθήκες για την παραγωγή πατάτας".
Η εξάρτηση της Ιρλανδίας από την πατάτα
Σύμφωνα με τον Travers, μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, περίπου ο μισός ιρλανδικός πληθυσμός εξαρτιόταν σχεδόν εξ ολοκλήρου από την πατάτα.
Οι φτωχοί άνθρωποι επιβίωναν με πατάτες που καλλιεργούνταν σε λίγα στρέμματα γης.
Από άποψη διατροφικής αξίας, αυτή η εξάρτηση δεν ήταν παράλογη: Οι πατάτες παρείχαν υδατάνθρακες, βιταμίνη C, κάλιο και ακόμη και επαρκείς πρωτεΐνες όταν καταναλώνονταν με γάλα. Για πολλά χρόνια φαινόταν να είναι η "τέλεια" καλλιέργεια.
Ωστόσο, ολόκληρο το γεωργικό σύστημα βασιζόταν γενετικά σε έναν μόνο τύπο πατάτας, γεγονός που την καθιστούσε ευάλωτη στις ασθένειες.
Η άφιξη της μικροσκοπικής καταστροφής
"Το 1845, οι Ιρλανδοί αγρότες παρατήρησαν αρχικά σκούρες κηλίδες στα φύλλα της πατάτας, στη συνέχεια σήψη και μια άσχημη οσμή. Μέσα σε λίγες εβδομάδες, ολόκληρα χωράφια αφανίστηκαν", λέει ο Travers.
Σύμφωνα με μια μελέτη του 2013 που δημοσιεύθηκε στο eLife, η ασθένεια προκλήθηκε από μια μούχλα του νερού που ονομάζεται Phytophthora infestans. Ο οργανισμός προήλθε από τα υψίπεδα του Μεξικού, όπου τα άγρια είδη πατάτας είχαν αναπτύξει ανθεκτικότητα στο παθογόνο μέσω της εξέλιξης. Ωστόσο, οι καλλιεργούμενες πατάτες που μεταφέρθηκαν στην Ευρώπη δεν είχαν αυτή την ανοσία.
Το δροσερό και υγρό κλίμα της Ιρλανδίας αποτέλεσε το τέλειο έδαφος αναπαραγωγής για τον P. infestans. Τα μικροσκοπικά σπόρια στον αέρα εξαπλώνονταν γρήγορα και μπορούσαν να μεταδοθούν από ένα φυτό σε χιλιάδες άλλα.
Κοινωνική κατάρρευση που προκλήθηκε από ένα μικρόβιο
"Η γενετική ομοιομορφία των πατατών στην Ιρλανδία κατέστησε αδύνατη την πρόληψη της ασθένειας. Μέχρι το 1846, σχεδόν ολόκληρη η συγκομιδή είχε καταστραφεί", λέει ο εξελικτικός βιολόγος.
Όταν η βρετανική κυβέρνηση απέτυχε να παράσχει ανακούφιση, ο λιμός μετατράπηκε από γεωργική καταστροφή σε ανθρωπιστική τραγωδία. Μέσα σε μια δεκαετία, ο πληθυσμός της Ιρλανδίας μειώθηκε από 8 εκατομμύρια σε λιγότερο από 6 εκατομμύρια.
"Αυτή δεν ήταν απλώς μια γεωργική κρίση, αλλά ένα μάθημα για την ανθρωπότητα σχετικά με τη σημασία της βιοποικιλότητας", λέει ο Travers, επισημαίνοντας τους κινδύνους της εξάρτησης από ένα μόνο είδος.
"Οι υψηλές αποδόσεις και η ανθεκτικότητα της πατάτας την κατέστησαν "υπερτροφή", αλλά τα ίδια αυτά χαρακτηριστικά έγιναν το πιο αδύναμο σημείο της".