Η ελευθερία έκφρασης, τα σκίτσα και οι αντιδράσεις των πολιτών
Η Γαλλία βρέθηκε για άλλη μια φορά σε κατάσταση σοκ από την βίαιη δολοφονία του καθηγητή Σαμιέλ Πατί τον Οκτώβριο σε προάστιο του Παρισιού. Ήταν μια ακραία πράξη, που προκάλεσε θυμό και αγανάκτηση.
Ο Γάλλος καθηγητής έκανε μάθημα ελευθερίας της έκφρασης, όταν έδειξε στους μαθητές του τα σκίτσα του Μωάμεθ από το περιοδικό Charlie Hebdo. Τον δολοφόνησε έξω από το σχολείο του, ένας 18χρονος τζιχαντιστής, τσετσενικής καταγωγής, ο οποίος έπεσε στη συνέχεια νεκρός από τις σφαίρες των αστυνομικών.
Στην Ολλανδία σήμερα, καθηγητές που κάνουν το ίδιο μάθημα, φοβούνται για τη ζωή τους. Ένας από τους καθηγητές σ’ αυτό το σχολείο του Ρότερνταμ είναι απών για εβδομάδες. Κρύβεται, γιατί δέχτηκε απειλές, μετά την σχολική εκδήλωση στη μνήμη του Σαμιέλ Πατί. Ήταν εκείνη την στιγμή που οι μαθητές πρόσεξαν ένα σκίτσο που κρεμόταν στην τάξη του για πέντε χρόνια, το οποίο υποστηρίζει το γαλλικό σατιρικό περιοδικό, Charlie Hebdo.
Το σκίτσο που αναζωπύρωσε τη συζήτηση στην ολλανδική κοινωνία, απεικονίζει έναν σκιτσογράφο του Charlie Hebdo χωρίς κεφάλι, να βγάζει τη γλώσσα του σε έναν τζιχαντιστή που κρατά ένα ματωμένο ξίφος. Ο τίτλος του σκίτσου είναι «Αθάνατος». Κάποιοι μαθητές στο κολλέγιο Emmaus θεώρησαν λανθασμένα ότι ο τζιχαντιστής είναι ο Προφήτης Μωάμεθ. Η φωτογραφία του σκίτσου στην τάξη του Ολλανδού καθηγητή δημοσιεύτηκε στα social media, μετά την εκδήλωση για τον Σαμιέλ Πατί. Συνοδεύτηκε με απειλές. Ένα νεαρό κορίτσι συνελήφθη. Το κολλέγιο αρνήθηκε να μας σχολιάσει το συγκεκριμένο περιστατικό.
Επικοινωνήσαμε με οκτώ τζαμιά και αντίστοιχα σχολεία στο Άμστερνταμ και το Ρότερνταμ, αλλά κανείς δεν ήθελε να μας μιλήσει για τα σκίτσα και την ελευθερία της έκφρασης. Τελικά, ένας καθηγητής από ένα άλλο σχολείο συμφώνησε να μας μιλήσει. Μας είπε ότι δεν είχε αισθανθεί να κινδυνεύει, αλλά ήθελε να μείνει ανώνυμος. Συζητήσαμε αν τα σκίτσα πρέπει να παρουσιάζονται στην τάξη: _«_Η πρόκληση πρέπει να έχει στόχο. Εάν η πρόθεσή σου είναι να σοκάρεις και μετά να συζητήσεις το συγκεκριμένο θέμα με τα παιδιά, τότε ίσως είναι ο σωστός τρόπος. Αλλά ξέρετε, μιλάω και για το σεξ στην τάξη μου. Μιλάμε για πορνογραφικές ταινίες, αλλά δεν τις δείχνω. Μπορούμε να μιλήσουμε γι’ αυτό το θέμα, χωρίς να δείχνουμε εικόνες».
Δύο Ολλανδοί ιμάμηδες ζήτησαν να επανέλθει ο νόμος περί βλασφημίας, ο οποίος καταργήθηκε το 2013. Άλλοι πιστεύουν όμως ότι η ελευθερία του λόγου πρέπει να προστατευθεί με οποιοδήποτε κόστος. Όπως η βουλευτής του κυβερνώντος Συντηρητικού κόμματος. Δηλώνει ότι πρέπει να είναι πιο σκληροί απέναντι σε όσους απειλούν σκιτσογράφους, δημοσιογράφους, δικηγόρους και δικαστές.
Αλλά τι πιστεύουν οι σκιτσογράφοι; Ρωτήσαμε τον επικεφαλής της παγκόσμιας διαδικτυακής πλατφόρμας Cartoon Movement, Τζερντ Ρόγιαρντς στο Άμστερνταμ να μας πει αν πρέπει να τεθούν όρια στη δουλειά τους: _«Το να κάνεις σάτιρα ή σκίτσα με κοινωνικοπολιτικό περιεχόμενο είναι σαν να λειτουργείς στα όρια της ελευθερίας της έκφρασης και να εξερευνάς ποια είναι αυτά. Η δυσκολία σήμερα και στην εποχή μας είναι ότι η βία μπαίνει στο παιχνίδι, όταν μιλάμε για τις συνέπειες των σκίτσων. Δεν θεωρώ όμως ότι το να βάλουμε νέα όρια θα βοηθήσει, γιατί θα λειτουργήσει αναλογικά. _Οι σκιτσογράφοι αυτολογοκρίνονται και έχουν θέματα που δεν πρόκειται να αποτυπώσουν. Έχουν οπτικές αναφορές που μπορεί να χρησιμοποιήσουν, ίσως όμως και όχι. Η ελευθερία της έκφρασης δεν είναι απεριόριστη».
Δεν ξεκίνησαν όμως όλα από το Charlie Hebdo. Η δανέζικη εφημερίδα Jyllands-Posten, ήταν η πρώτη που δημοσίευσε σκίτσα που είχαν σχέση με τον Προφήτη Μωάμεθ το 2005. Το γαλλικό σατιρικό περιοδικό τα αναδημοσίευσε, προσθέτοντας κι άλλα. Όλοι γνωρίζουν τι έγινε μετά. Η επίθεση στο γαλλικό περιοδικό το 2015, αποτέλεσε την αφετηρία μιας σειράς χτυπημάτων τζιχαντιστών που αφαίρεσαν τη ζωή 400 ανθρώπων στην Ευρώπη. Πάνω από 200 δολοφονήθηκαν στη Γαλλία.
Ο Σαμιέλ Πατί ήταν ένας από τους δολοφονημένους. Δεν ήταν όμως ένα μεμονωμένο περιστατικό. Μια εβδομάδα αργότερα στην Νίκαια, τρεις άνθρωποι έπεσαν νεκροί από τρομοκρατική επίθεση ισλαμιστών σε καθολική εκκλησία. Η Βιέννη ήταν ο επόμενος στόχος. Μια επίθεση κοντά σε μια μεγάλη συναγωγή άφησε πίσω της τέσσερις νεκρούς. Την ευθύνη ανέλαβε το Ισλαμικό Κράτος.
Πόσο εξαπλωμένο είναι το ριζοσπαστικοποιημένο Ισλάμ στην Ολλανδία; Έχει βρει εδώ γόνιμο έδαφος για μια τρομοκρατική επίθεση; Ρωτήσαμε μια μουσουλμανική οργάνωση στο Ρότερνταμ, που εκπροσωπεί 70 τζαμιά. Η δουλειά τους είναι να διαμεσολαβούν ανάμεσα στο Ισλάμ και τους κοσμικούς θεσμούς: «Δεν μπορώ να σας διαβεβαιώσω 100% ότι δεν πρόκειται να συμβεί ποτέ εδώ. Είχαμε κάποια περιστατικά στην Ολλανδία που δεν έγιναν από τη μουσουλμανική κοινότητα, αλλά από μοναχικούς λύκους» αναφέρει ο Ζακαρία Τσιαντμί.
Η δολοφονία που όλοι θυμούνται εδώ, είναι του Τέο Βαν Γκογκ, μιας από τις πιο διάσημες και αμφιλεγόμενες προσωπικότητες της Ολλανδίας. Πριν από 16 χρόνια, το τρομερό παιδί της Ολλανδίας πλήρωσε με τη ζωή του τις προκλήσεις του ενάντια στο Ισλάμ. Η αρθρογράφος Εμπρού Ουμάρ συνεργάστηκε για πολλά χρόνια με τον σκηνοθέτη. Είναι γνωστή υπέρμαχος της ελευθερίας του λόγου. Ξέρει πολύ καλά ότι αυτή κερδίζεται με μεγάλο κόστος: _«_Ό,τι γράφαμε ήταν αστείο, αλλά και προκλητικό. Υπήρχε όμως χιούμορ σ’ αυτά που γράφαμε. Δεν πιστεύαμε ποτέ ότι μπορούσε να γίνει φόνος για θρησκευτικούς, ισλαμικούς λόγους. Μετά συνέβη».
Ο Βαν Γκογκ ήταν ένα χαρισματικό πρόσωπο της δεξιάς. Σόκαρε τον κόσμο. Αυτό συνέβη και με το ντοκιμαντέρ του για τις γυναίκες και το Ισλάμ. Οι έντονες, προκλητικές σκηνές οδήγησαν στη δολοφονία του από έναν μουσουλμάνο που γεννήθηκε στην Ολλανδία. Η συνάδελφός του καταδικάζει τη σιωπή που υπήρξε μετά από αυτή τη δολοφονία: _«Συνέβη τώρα στην Γαλλία, αλλά κάποια μέρα θα συμβεί κι εδώ. Θέλουμε να αγνοήσουμε αυτό το γεγονός. Καθώς δεν έγινε μπροστά στην πόρτα μας και δεν επηρεάζει εμάς τους ίδιους, θέλουμε να το αποσιωπήσουμε». _
Βίαιες διαδηλώσεις ξέσπασαν σε όλο τον μουσουλμανικό κόσμο το 2005 και το 2006, μετά τη δημοσίευση των σκίτσων με τον Μωάμεθ στη δανέζικη εφημερίδα. Εκατοντάδες άτομα σκοτώθηκαν σε εκείνες τις διαμαρτυρίες. Αντίστοιχες σκηνές βλέπουμε και σήμερα. Έτσι αντέδρασαν οι μουσουλμανικές χώρες στην αναγγελία του προέδρου Μακρόν ότι θα απαγορεύσει το ακραίο Ισλάμ. Η ανακοίνωση έγινε πριν αλλά και μετά τη δολοφονία του Γάλλου καθηγητή. Άρα δεν έχει αλλάξει τίποτε στη χώρα, μετά την επίθεση στο Charlie Hebdo το 2015; «Η κατάσταση μετά το Charlie Hebdo έχει γίνει πιο επικίνδυνη. Πιο απρόβλεπτη. Δεχόμαστε περισσότερες απειλές, εξαιτίας της δουλειάς μας. Άρα μπορώ να πω ότι έχει γίνει πολύ πιο σύνθετο πλέον ζήτημα να κάνεις σκίτσα» τονίζει ο Τζερντ Ρόγιαρντς από το Cartoon Movement.
Πολλά είναι τα αναπάντητα ερωτήματα. Πρέπει η έννοια της βλασφημίας να επανεξεταστεί από τη μουσουλμανική κοινότητα; Ή πρέπει ο δυτικός κόσμος να επαναθεωρήσει τις κοσμικές αρχές του και να βρει τρόπους επίλυσης αυτού του τεράστιου ζητήματος;