Ποιος ήταν ο Άλφρεντ Νόμπελ και για ποια ανακάλυψή του - που τον έκανε πολύ πλούσιο - έμεινε στην ιστορία; Γιατί το Νόμπελ Ειρήνης αποφασίζεται και απονέμεται εκτός Σουηδίας; Ποια βραβεία κατηγορούνται για πολιτικοποίηση;
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΗ έλευση του φθινοπώρου στην Σκανδιναβία σημαίνει και την έλευση της περιόδου απονομής των βραβείων Νόμπελ.
Από τις αρχές Οκτωβρίου οι επιτροπές των βραβείων συνέρχονται στην Στοκχόλμη και το Όσλο για να ανακοινώσουν τους νικητές.
Το πρώτο χρονικά είναι το Νόμπελ Ιατρικής, το οποίο την Δευτέρα απονεμήθηκε σε δύο επιστήμονες για ανακαλύψεις που διευκόλυναν την ανάπτυξη των εμβολίων mRNA κατά της COVID-19. Μέχρι τις 9 Οκτωβρίου θα έχουμε μία ανακοίνωση καθημερινά κατά σειρά για τα Νόμπελ Φυσικής, Χημείας, Λογοτεχνίας, Ειρήνης και Οικονομίας.
Ακολουθούν όλα όσα χρειάζεται να γνωρίζετε για τα βραβεία Νόμπελ.
Μια ιδέα πιο ισχυρή κι από τον... δυναμίτη
Τα βραβεία Νόμπελ καθιερώθηκαν από τον Άλφρεντ Νόμπελ, έναν Σουηδό επιχειρηματία και χημικό που έζησε τον 19ο αιώνα. Ο Νόμπελ κατέγραψε περισσότερες από 300 ευρεσιτεχνίες, όμως αυτό που τον κατέταξε στις ιστορικές φυσιογνωμίες πριν τα ομώνυμα βραβεία ήταν η ανακάλυψη της δυναμίτιδας, η οποία προήλθε από την ανάμιξη νιτρογλυκερίνης με ένα συστατικό που έκανε το εκρηκτικό σταθερότερο.
Σύντομα η δυναμίτιδα έγινε δημοφιλής στον κλάδο των κατασκευών και της εξόρυξης, αλλά και στην βιομηχανία όπλων, ενώ έκανε πολύ πλούσιο τον δημιουργό της. Ίσως όμως να τον έκανε και να σκεφτεί για την παρακαταθήκη του. Κατά το τέλος της ζωής του αποφάσισε να δωρίσει την τεράστια περιουσία του, προκειμένου να χρηματοδοτήσει ετήσια βραβεία «προς εκείνους που, κατά την περασμένη χρονιά, προσέφεραν το μεγαλύτερο όφελος στην ανθρωπότητα».
Τα πρώτα βραβεία Νόμπελ απονεμήθηκαν το 1901, πέντε χρόνια μετά τον θάνατο του εμπνευστή τους. Το 1968 δημιουργήθηκε ένα έκτο Νόμπελ, αυτό της Οικονομίας, από την κεντρική τράπεζα της Σουηδίας. Αν και υπάρχουν φωνές που λένε πως το Νόμπελ Οικονομίας δεν είναι στ' αλήθεια ένα βραβείο Νόμπελ (η ακριβής ονομασία του είναι «Βραβείο της κεντρικής τράπεζας της Σουηδίας στις οικονομικές επιστήμες στη μνήμη του Άλφρεντ Νόμπελ»), ανακοινώνεται πάντα μαζί με τα υπόλοιπα.
Ειρήνη στην Νορβηγία
Για λόγους που δεν έχουν καταστεί εντελώς σαφείς, ο Νόμπελ αποφάσισε το Νόμπελ Ειρήνης να απονέμεται στην Νορβηγία και τα υπόλοιπα στην Σουηδία. Ιστορικοί των Νόμπελ υποψιάζονται ότι ρόλο στην απόφαση αυτή έχει ίσως παίξει το μιλιταριστικό παρελθόν της Σουηδίας.
Όταν ο Νόμπελ ζούσε ακόμα, η Σουηδία και η Νορβηγία βρίσκονταν σε μια συμμαχία, στην οποία η Νορβηγία συμμετείχε διστακτικά, αφού οι Σουηδοί είχαν εισβάλλει το 1814. Θεωρείται πιθανό ο Νόμπελ να πίστευε πως η Νορβηγία θα ήταν μια πιο κατάλληλη τοποθεσία για ένα βραβείο που υποτίθεται πως ενθαρρύνει την «συντροφικότητα μεταξύ των εθνών».
Μέχρι σήμερα, το Νόμπελ Ειρήνη αποτελεί υπόθεση αποκλειστικά νορβηγική και οι νικητές επιλέγονται και ανακοινώνονται από μια νορβηγική επιτροπή. Το Νόμπελ Ειρήνης έχει ακόμη και ξεχωριστή τελετή στο Όσλο, η οποία λαμβάνει χώρα στις 10 Δεκεμβρίου - πρόκειται για την ημερομηνία θανάτου του Άλφρεντ Νόμπελ. Τα υπόλοιπα βραβεία ανακοινώνονται και απονέμονται στην Στοκχόλμη.
Πολιτικοποίηση
Τα βραβεία Νόμπελ υποτίθεται πως υπερβαίνουν τις πολιτικές αντιπαραθέσεις και εστιάζουν αποκλειστικά στην προσφορά προς την ανθρωπότητα. Όμως, ειδικά τα Νόμπελ Ειρήνης και Λογοτεχνίας αρκετές φορές έχουν κατηγορηθεί ότι πολιτικοποιούνται. Οι επικριτές αμφισβητούν το ότι οι νικητές επιλέγονται μόνο επειδή η δουλειά τους είναι εξαιρετική. Όπως υποστηρίζουν, η επιλογή τους γίνεται, επειδή η δουλειά τους αυτή ευθυγραμμίζεται με τις πολιτικές προτιμήσεις των κριτών.
Αυτή η κριτική μπορεί να γίνει σε ιδιαίτερα υψηλούς τόνους για βραβεύσεις με πολύ υψηλό προφίλ, όπως συνέβη το 2009, όταν ο Μπαράκ Ομπάμα κέρδισε το Νόμπελ Ειρήνης πριν καν κλείσει έναν χρόνο στην προεδρία των ΗΠΑ.
Η νορβηγική επιτροπή Νόμπελ συνιστά ανεξάρτητο σώμα που επιμένει πως η μόνη του αποστολή είναι η εκτέλεση της διαθήκης του Άλφρεντ Νόμπελ. Παρ' όλα αυτά, τα μέλη της έχουν συνδέσεις με το πολιτικό σύστημα της Νορβηγίας. Τα πέντε μέλη διορίζονται από το νορβηγικό Κοινοβούλιο, επομένως η σύνθεσή της αντικατοπτρίζει τους εκάστοτε κοινοβουλευτικούς συσχετισμούς.
Προκειμένου να αποφευχθούν εντυπώσεις ότι τα βραβεία επηρεάζονται από τους πολιτικούς ηγέτες της Νορβηγίας, εν ενεργεία μέλη της νορβηγικής κυβέρνησης ή του Κοινοβουλίου απαγορεύεται να μπουν στην επιτροπή. Ακόμη κι έτσι όμως, οι υπόλοιπες χώρες δεν θεωρούν πάντα ανεξάρτητη την επιτροπή. Όταν το Νόμπελ Ειρήνης πήγε στον φυλακισμένο Κινέζο διαφωνούντα Λιου Σιαομπό το 2010, το Πεκίνο απάντησε παγώνοντας τις εμπορικές συνομιλίες με την Νορβηγία και χρειάστηκαν χρόνια για να ομαλοποιηθούν οι σινονορβηγικές σχέσεις.
Χρυσός και δόξα
Ένας λόγος που τα βραβεία είναι τόσο διάστημα είναι επειδή συνοδεύονται κι από ένα πλούσιο χρηματικό έπαθλο. Το Ίδρυμα Νόμπελ, το οποίο απονέμει τα βραβεία, αύξησε από φέτος αυτό το έπαθλο κατά 10% στα 11 εκατομμύρια κορώνες, δηλαδή περίπου 1 εκατομμύριο ευρώ. Πέραν των χρημάτων, οι νικητές, κατά την τελετή απονομής τον Δεκέμβριο, λαμβάνουν ένα χρυσό μετάλλιο 18 καρατίων και ένα πιστοποιητικό.
Οι περισσότεροι νικητές δηλώνουν υπερήφανοι για την ένταξή τους στο «πάνθεον» των βραβευθέντων, από τον Άλμπερ Αϊνστάιν στην Μητέρα Τερέζα. Ωστόσο δύο νικητές αρνήθηκαν τα βραβεία τους: Ο Γάλλος συγγραφέας Ζαν-Πολ Σαρτρ, ο οποίος απέρριψε το 1964 το Νόμπελ Λογοτεχνίας, και ο Βιετναμέζος πολιτικός Λε Ντουκ Το, ο οποίος αρνήθηκε να παραλάβει το βραβείο που επρόκειτο να μοιραστεί με τον Αμερικανό διπλωμάτη Χένρι Κίσιντζερ το 1973.
Αρκετοί δεν κατάφεραν να παραλάβουν το βραβείο τους, διότι βρίσκονταν στην φυλακή, όπως ο Λευκορώσος φιλοδημοκρατικός ακτιβιστής Άλες Μπιαλιάτσκι, ο οποίος πέρυσι μοιράστηκε το Νόμπελ Ειρήνης με οργανώσεις προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ουκρανία και την Ρωσία.
Πλειοψηφία στους λευκούς άνδρες
Ιστορικά, η μεγάλη πλειονότητα των βραβευθέντων υπήρξαν λευκοί άνδρες. Αυτό έχει αρχίσει να αλλάζει, παρ' όλα αυτά μεταξύ των νικητών παραμένει ο μικρός βαθμός ποικιλομορφίας, ειδικά στις επιστημονικές κατηγορίες.
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗΜετά και την ανακοίνωση του Νόμπελ Ιατρικής την Δευτέρα, 61 γυναίκες είναι πλέον Νομπελίστριες, εκ των οποίων 26 στις επιστημονικές κατηγορίες. Μόνο τέσσερις γυναίκες έχουν κερδίσει το Νόμπελ Φυσικής και δύο εκείνο της Οικονομίας.
Κατά τον πρώτο καιρό των βραβείων Νόμπελ, η έλλειψη γυναικών μεταξύ των νικητών μπορούσε να εξηγηθεί λόγω της εν γένει έλλειψης γυναικών στον χώρο των επιστημών. Όμως σήμερα υπάρχουν επικριτές που λένε πως οι κριτές χρειάζεται να εργαστούν καλύτερα στο να επισημάνουν τις ανακαλύψεις που έχουν κάνει γυναίκες και επιστήμονες εκτός της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής.
Οι επιτροπές των βραβείων λέεν ότι οι αποφάσεις τους βασίζονται στην επιστημονική αξία και όχι στο φύλο, την εθνικότητα ή την φυλή. Παρ' όλα αυτά, οι επικρίσεις δεν τους αφήνουν ανέγγιχτους. Πριν πέντε χρόνια, ο επικεφαλής της Βασιλικής Σουηδικής Ακαδημίας Επιστημών δήλωσε πως η Ακαδημία ξεκίνησε να ζητά από τα σώματα που προτείνουν άτομα προς βράβευση να διασφαλίζουν πως δεν αγνοούν στις εισηγήσεις τους «τις γυναίκες ή τους ανθρώπους από άλλες εθνικότητες ή προελεύσεις».