Ο Βρετανός σκηνοθέτης ταινίων τεκμηρίωσης βρίσκεται στην Αθήνα, με αφορμή το ειδικό αφιέρωμα που του έχει ετοιμάσει το 38ο Πανόραμα Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου
Το Πανόραμα Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου επέστρεψε και φέτος με ένα πολύ δυνατό πρόγραμμα ταινιών, ειδικών προβολών, αφιερωμάτων και συζητήσεων. Η 38η διοργάνωση φιλοξενείται σε τρεις κινηματογράφους της Αθήνας και διαρκεί επτά ημέρες. Ανάμεσα στα αφιερώματα που ξεχωρίζουν φέτος είναι «Το σινεμά της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης», το «Ρεβιζιονιστικό γουέστερν» «Χιροσίμα εφιάλτη μου» και το αφιέρωμα στον εμβληματικό κινηματογραφικό συνθέτη Georges Delerue.
Το παλαιότερο κινηματογραφικό φεστιβάλ της Αθήνας έχουν τιμήσει με την παρουσία τους μεγάλες προσωπικότητες του ξένου αλλά και του ελληνικού σινεμά και έχουν τιμηθεί από αυτό. Ψυχή του όλα αυτά τα χρόνια, είναι ο ακάματος Νίνος Φένεκ Μικελίδης:
«Το επίκεντρο του Πανοράματος ήταν πάντα ο ευρωπαϊκός κινηματογράφος, χωρίς βέβαια να λείπει και ο ελληνικός. Εκεί στοχεύσαμε, χωρίς να ξεχνάμε και την υπόλοιπη παγκόσμια παραγωγή, την οποία εντάξαμε στα ειδικά αφιερώματα. Το βασικό ήταν όμως ο ευρωπαϊκός κι εκεί παρουσιάσαμε τις νέες ταινίες, οι οποίες ήταν αυτές που προβάλλαμε πριν βγουν στις αίθουσες, που το κάνουν όλα τα φεστιβάλ, αλλά είχαμε και ένα διαγωνιστικό τμήμα με ταινίες που δεν έχουν αγοραστεί από Έλληνα διανομέα και χρειάζονταν προώθηση. Είναι ευρωπαϊκές ταινίες που χρειάζεται να τις δει το ελληνικό κοινό, γιατί μπορεί να μην προβληθούν ποτέ ή να αγοραστούν. Είναι καλές ταινίες που επιλέγουμε μαζί με τις κλασικές ταινίες, γιατί θέλουμε να παρουσιάσουμε την ιστορία του κινηματογράφου στη νεότερη γενιά. Να μάθουν την πολιτιστική κληρονομιά μας τόσο του ελληνικού, όσο του ευρωπαϊκού και του παγκόσμιου κινηματογράφου. Είναι ταινίες που μας βοηθούν να δούμε τον άνθρωπο, να δούμε και την πραγματική πλευρά του εαυτού μας».
Ο Νικ Μπρούμφιλντ είναι ένας από τους πιο σημαντικούς δημιουργούς ντοκιμαντέρ, με μια καριέρα που υπερβαίνει τον μισό αιώνα. Με περισσότερες από 35 ταινίες στη φιλμογραφία του, ο 77χρονος Βρετανός σκηνοθέτης θεωρεί ότι ζούμε σε μια εποχή που είναι πιο δύσκολο να γυρίσεις ντοκιμαντέρ. Έχει κάνει πολιτικά, κοινωνικά και μουσικά ντοκιμαντέρ. Το Πανόραμα τιμά φέτος τη μεγάλη συνεισφορά του με ένα ειδικό αφιέρωμα. Ο πολυβραβευμένος κινηματογραφιστής ήρθε στην Αθήνα, έδωσε ένα masterclass για τον δικό του τρόπο δημιουργίας ταινιών τεκμηρίωσης και θα παρουσιάσει κάποιες από τις ταινίες του στο κοινό.
Ξεκινήσατε κάνοντας ντοκιμαντέρ παρατήρησης. Τι σας οδήγησε να περάσετε μπροστά από την κάμερα, συμμετέχοντας ενεργά στην εξέλιξη της πλοκής, υιοθετώντας ένα πιο αυτοαναφορικό στυλ;
Πολλά πράγματα συμβαίνουν τυχαία και πολλά πράγματα συνέβησαν, επειδή κάποια στιγμή έκανες μια κακή ταινία. Έτσι άρχισα να κάνω ταινίες παραδοσιακού στυλ cinéma vérité, οι οποίες είναι πραγματικά πολύ δύσκολο να γυριστούν και συχνά δεν λειτουργούν. Εννοώ, ακούμε για αυτές που πήγαν καλά. Έτσι, γύρισα ένα ντοκιμαντέρ το 1985, για μια πολύ διάσημη ηθοποιό, την Lily Tomlin στην Αμερική. Αφορούσε την προετοιμασία της για μια παράσταση. Όλα τα καλύτερα πράγματα συνέβησαν εκτός κάμερας. Κάναμε την παραδοσιακή ταινία για την προετοιμασία της παράστασης.
Εν τω μεταξύ, αυτή γινόταν όλο και πιο ανασφαλής για την παράσταση. Μας μισούσε επειδή νόμιζε ότι καταγράφαμε μια καταστροφή και μετά θα την δείχναμε στον κόσμο. Και γινόταν όλο και πιο τρελή. Νομίζω ότι αν είχαμε γυρίσει την ταινία με αυτές τις στιγμές, ο κόσμος θα την αγαπούσε περισσότερο επειδή ήταν τόσο ευάλωτη, αντί να συνεχίσουμε να κάνουμε αυτή την παραδοσιακή ταινία, που ήταν χάλια. Ήταν μια από τις χειρότερες ταινίες που έκανα ποτέ. Έτσι έμαθα από αυτό.
Μερικές φορές μαθαίνεις περισσότερο από τα λάθη σου. Και όταν η επόμενη ταινία άρχισε να πηγαίνει στραβά, σκέφτηκα, καλά, θα πω την πιο μεγάλη ιστορία. Θα δείξω στο κοινό τι γελοία πράγματα περνάς ως σκηνοθέτης. Θα βάλω τον εαυτό μου στην ταινία, σε εκείνη την συγκεκριμένη ταινία, που ονομάζεται «Driving Me Crazy» (1988), με προϋπολογισμό περίπου δυόμισι εκατομμύρια. Ξαφνικά μειώθηκε σχεδόν στο μηδέν. Και ο παραγωγός τσακωνόταν με όλους τους χρηματοδότες. Και είπα, καλά, αυτή η ταινία θα μπορούσε κυριολεκτικά να τελειώσει μετά τα πρώτα 10 λεπτά. Οπότε θέλω να με κινηματογραφήσω να μιλάω με τον χρηματοδότη και όλα τα τρελά πράγματα που συμβαίνουν γύρω από την ταινία.
Οπότε ήταν πραγματικά ένα πείραμα. Και κάπως δούλεψε. Ανακάλυψα ότι στην πραγματικότητα έκανα την ταινία για αυτό που πραγματικά συνέβαινε. Και υποθέτω ότι στα ντοκιμαντέρ προσπαθείς να πλησιάσεις όσο το δυνατόν πιο κοντά στην αλήθεια, ακόμα κι αν είναι τρελή και παράλογη. Και συχνά αυτή είναι η αλήθεια. Νομίζω ότι πολλά ντοκιμαντέρ μπορεί να είναι πολύ σοβαρά, επειδή είναι όλα αυτά τα πράγματα που νομίζουν ότι πρέπει να είναι αντικειμενικά, πολύ ηθικά και όλα τα υπόλοιπα. Στην πραγματικότητα όμως η ζωή είναι αρκετά τρελή και είναι σημαντικό να αποτυπώνεις αυτή την τρέλα στις ταινίες.
-Ποιο είναι το πιο σημαντικό στοιχείο στα ντοκιμαντέρ σας και πώς πετυχαίνετε να υπάρχει αυτός ο αυθορμητισμός, ακόμη κι αν σε ορισμένες περιπτώσεις είναι σκηνοθετημένος;
Νομίζω ότι το πιο σημαντικό πράγμα ως δημιουργός ντοκιμαντέρ είναι να έχεις καλές σχέσεις με τους ανθρώπους που κινηματογραφείς. Αν σε συμπαθούν και τους διασκεδάζεις και δεν τους καταλαμβάνεις όλο το χρόνο τους και δεν τρως το φαγητό τους, είναι γενικά πολύ συνεργάσιμοι. Νομίζω ότι όσο πιο κοντά έρχεστε και πιο φίλοι γίνεστε, τόσο πιο δυνατή και πιο οικεία μπορείς να κάνεις μια ταινία. Ο αυθορμητισμός, νομίζω, προέρχεται από αυτό. Γιατί νομίζω ότι ένα από τα πράγματα που έμαθα στη σχολή κινηματογράφου είναι ότι πρέπει να έχεις πάντα μαζί σου τον εξοπλισμό. Επειδή είσαι εκεί ως επαγγελματίας σκηνοθέτης.
Ταυτόχρονα, πρέπει να σε συνηθίσουν και να νιώθουν φυσικά και αυθόρμητα. Μπορείτε να διασκεδάζετε πολύ μαζί, αλλά ταυτόχρονα γυρίζεις και μια ταινία. Και αυτό είναι το σημαντικό. Να κουβαλάς τον εξοπλισμό ακόμα κι αν είναι βαρύς και να περνάς ώρες και ώρες με τους ανθρώπους, μέχρι να νιώσουν πολύ χαρούμενοι που είναι μαζί σου και ευχαριστημένοι που σου λένε την ιστορία τους.
Το τελευταίο σας ντοκιμαντέρ «The Stones & Brian Jones» κυκλοφόρησε το 2023 και σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Αφορά το ιδρυτικό μέλος των Rolling Stones και προβάλλεται από το Netflix. Πώς προέκυψε αυτή η αγάπη για τα μουσικά ντοκιμαντέρ και βλέπετε να ενδιαφέρουν τις πλατφόρμες;
Με την έλευση του Netflix και των υπόλοιπων πλατφορμών, τα μουσικά ντοκιμαντέρ έχουν γίνει εξαιρετικά εμπορικά. Επομένως, δεν υπάρχει ενδιαφέρον για πολιτικές ταινίες. Είναι πολύ βαρετές για το κοινό. Οπότε θέλουν διασημότητες. Θέλουν μουσική. Θέλουν διάσημους ανθρώπους. Το ελπιδοφόρο είναι ότι αν ψάξεις αρκετά βαθιά σε οποιαδήποτε κατάσταση, θα βρεις μια υπέροχη ιστορία. Στην ταινία που έκανα για τους Rolling Stones, ο ιδρυτής των Rolling Stones, ο Brian Jones, δεν ήταν τόσο δυνατός χαρακτήρας όσο οι υπόλοιποι, όπως ο Mick και ο Keith και οι άλλοι. Ήταν ένα αγόρι της μεσαίας τάξης. Ήθελε την επιδοκιμασία των γονιών του περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Αυτή είναι μια ιστορία που δεν σου περνά από το μυαλό, όταν σκέφτεσαι τους Rolling Stones. Σκέφτεσαι το σεξ, τα ναρκωτικά και το ροκ εντ ρολ. Δεν σκέφτεσαι ένα πολύ, πολύ ευάλωτο παιδί που πέθανε σε ηλικία 27 ετών. Ήταν λοιπόν μια πολύ προσωπική, ευάλωτη ιστορία.
Πριν, η ταινία που έκανα για τον Leonard Cohen ήταν πραγματικά μια ιστορία αγάπης (Marianne & Leonard 2019). Ήμουν πολύ αναμεμειγμένος σε αυτήν, γιατί αγαπώ την Ελλάδα. Ήρθα εδώ όταν ήμουν 20 ετών, στο νησί της Ύδρας. Ήταν ένα άγριο και τρελό νησί και, ειλικρινά, δεν είχα ξαναδεί κάτι παρόμοιο στη ζωή μου. Και εκεί γνώρισα τη Μαριάν, που ήταν τόσο όμορφη. Ξέρετε το τραγούδι «So Long, Marianne». Φυσικά με συνεπήρε εντελώς, ερωτεύτηκα τρελά και μείναμε φίλοι για πολύ καιρό. Και μετά όταν αυτή πέθανε και πέθανε και ο Λέοναρντ Κοέν πολύ σύντομα μετά, σκέφτηκα ότι αυτοί οι δύο άνθρωποι ήταν τόσο σημαντικοί στη ζωή μου, κατά κάποιον τρόπο. Ήταν η Μαριάν που με έπεισε να κάνω το πρώτο μου ντοκιμαντέρ. Έτσι, πάντα ένιωθα τρομερά ευγνώμων απέναντί της, πραγματικά. Και έτσι έκανα το «Marianne & Leonard», που ήταν πραγματικά μια ιστορία αγάπης. Δεν είχα κάνει ποτέ πριν μια ιστορία αγάπης.
Έτσι ήταν, πάλι, ένα μουσικό ντοκιμαντέρ, αλλά διαφορετικό από αυτό των Stones ή διαφορετικό από την ταινία που έκανα για την Whitney Houston, που ήταν επίσης πολύ αποκαλυπτική («Whitney Can I Be Me» 2017). Και έτσι όλες αυτές οι ταινίες σας εισάγουν σε έναν κόσμο που εσύ και το κοινό πιθανώς δεν γνωρίζετε πολύ καλά. Και επειδή περνάς μήνες και μήνες και μήνες κάνοντας αυτές τις ταινίες, μπορείτε να εισχωρήσεις πολύ βαθιά και ελπίζω να είναι και πολύ διασκεδαστικές.
Πώς θα περιγράφατε τον προσωπικό σας στυλ στις ταινίες τεκμηρίωσης;
Λοιπόν, νομίζω ότι κατά κάποιον τρόπο μετακίνησα τα όρια της κινηματογράφησης. Δεν ήταν μόνο το να βλέπεις το άτομο μπροστά από την κάμερα. Η κινηματογράφηση περιλάμβανε επίσης την ιστορία της παραγωγής της ταινίας. Συχνά, οι άνθρωποι αποκαλύπτουν πολύ περισσότερα για τον εαυτό τους, για τα πράγματα που δεν θέλουν να συζητήσουν, παρά για τα πράγματα που θέλουν και τα εμπόδια που βάζουν στο δρόμο σου.
Όλα αυτά είναι ένα πολύ ενδιαφέρον μέρος της ταινίας και, για παράδειγμα, όταν κάναμε μια ταινία για τη Whitney Houston, το κάναμε χωρίς την άδεια του Ιδρύματός της, οπότε βάλαμε όλες αυτές τις δυσκολίες στην ταινία, επειδή, υπάρχουν τόσα πολλά χρήματα, τόσο μεγάλο ενδιαφέρον από τόσους πολλούς ανθρώπους που συχνά χρησιμοποιούν ανθρώπους όπως η Whitney. Θα χαρακτήριζα το στυλ μου ως «μετακίνηση του ορίου», «μετακίνηση του τέταρτου τοίχου». Είναι σαν να μετακινείς τα όρια πιο πίσω, έτσι ώστε το κοινό να μετέχει στη διαδικασία της δημιουργίας της ταινίας».
Είναι πιο εύκολο να κάνεις σήμερα ένα ντοκιμαντέρ; Τι θα συστήνατε στους νέους κινηματογραφιστές που θέλουν να ακολουθήσουν το πάθος τους και να κάνουν την ταινία που ονειρεύονται;
Πιστεύω ότι ήμουν τυχερός που έκανα ταινίες σε μια πολύ καλή εποχή. Νομίζω ότι είναι πολύ πιο δύσκολο τώρα. Νομίζω ότι οι streaming υπηρεσίες δημιουργούν πολύ τυποποιημένες εκπομπές, οι οποίες δεν είναι και τόσο καλές. Και νομίζω ότι είναι δύσκολο για τους νέους να μπουν σε αυτόν τον χώρο. Αλλά νομίζω ότι το σημαντικό είναι, αν πραγματικά ακολουθείς το πάθος σου, αν το ακολουθείς, ξέρεις, γιατί τα ντοκιμαντέρ είναι επίσης ένας πολύ καλός τρόπος για να ανακαλύψεις τον κόσμο στον οποίο ζεις. Και μπορούν να είναι πολύ διασκεδαστικά, αλλά και πολύ σκληρή δουλειά. Πιστεύω λοιπόν ότι πρέπει απλά να μείνεις πιστός στις πεποιθήσεις σου.
Πρέπει να αρχίσεις να γυρίζεις την ταινία που σκέφτεσαι με πάθος, μην περιμένεις να χτυπήσει το τηλέφωνο ή να σου πει κάποιος από το Netflix, «ορίστε δύο εκατομμύρια για να γυρίσεις μια ταινία». Γιατί θα κάθεσαι στον καναπέ περιμένοντας για χρόνια και θα γίνεις γέρος πριν προλάβεις να την γυρίσεις. Πρέπει να βγεις έξω, να ανακαλύψεις πόσο πολύ αγαπάς να κάνεις ταινίες. Και ίσως φτιάξεις κάτι πραγματικά υπέροχο, πραγματικά πρωτότυπο, μην μιμείσαι αυτό που βλέπεις. Κάνε κάτι πραγματικά προσωπικό και διαφορετικό και έτσι νομίζω ότι οι άνθρωποι μπορούν να μπουν στη δουλειά.
Το Πανόραμα Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου διαρκεί μέχρι την Τετάρτη 26 Νοεμβρίου.