Έλενα Καρακούλη: «Το Himmelweg είναι μια σπουδή πάνω στην απάτη»

Πνευματικά Δικαιώματα Elina Giounanli/nophoto.gr- Elina Giounanli

Δημοσιεύθηκε 04/06/2019 - 09:28•ανανεώθηκε πριν 12:49

Το επίκαιρο έργο του Χουάν Μαγιόρκα παρουσιάζεται στο Φεστιβάλ Αθηνών, σε σκηνοθεσία της Έλενας Καρακούλη, 7-10 Ιουνίου

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Το «Himmelweg» (Ο δρόμος για τον ουρανό), το εξαιρετικά επίκαιρο έργο του Ισπανού Χουάν Μαγιόρκα, παρουσιάζεται από την Παρασκευή 7 Ιουνίου μέχρι την Δευτέρα 10 Ιουνίου στην Πειραιώς 260, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Είναι το πιο πολυανεβασμένο έργο του Ισπανού συγγραφέα. Στη χώρα μας παρουσιάζεται για δεύτερη φορά. Έχει να κάνει με ένα αληθινό ιστορικό γεγονός του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Πέρα όμως από αυτό έχει να κάνει με τον μηχανισμό της προπαγάνδας, της εξαπάτησης, της υποταγής. Εστιάζει στην εκμετάλλευση των αθώων και στον τρόπο που συμβιβαζόμαστε με το ψέμα.

Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Εβραίων Τερεζίν κοντά στην Πράγα στήνεται το 1944, ένα παιχνίδι εντυπώσεων. Η ναζιστική κυβέρνηση του Βερολίνου επιβάλλει σε επιλεγμένους κρατούμενους να δημιουργήσουν μια πλαστή εικόνα αξιοπρεπούς διαβίωσης, για χάρη της κοινής γνώμης. Στήνεται μια θεατρική παράσταση, που η προετοιμασία της κράτησε πάνω από ένα χρόνο. Εκπρόσωποι του Ερυθρού Σταυρού, θορυβημένοι από τις φήμες για τις συνθήκες που επικρατούν στα στρατόπεδα, επισκέπτονται το Τερεζίν, στο οποίο τα πάντα φαίνονται να λειτουργούν «κανονικά» και παρακολουθούν την εξάωρη παράσταση. Επιστρέφοντας από το στρατόπεδο θα καταθέσουν την εικόνα που αποκόμισαν για τη σίτιση, την περίθαλψη και τη διαμονή των κρατουμένων σε μια αναφορά.

Συναντήσαμε την σκηνοθέτιδα του έργου Έλενα Καρακούλη, κατά τη διάρκεια των προβών και μιλήσαμε μαζί της για τα θέματα που θίγει «Ο δρόμος για τον Ουρανό», για την επικαιρότητά του, για τους μηχανισμούς της απάτης, για την κατασκευή του ψέματος αλλά και το σύγχρονο άνθρωπο που παραμένει ηθελημένα θεατής των γεγονότων.

-Τρίτη θεατρική σου σκηνοθεσία με ένα έργο αρκετά διαφορετικό, σε σχέση με τα δύο προηγούμενα. Αισθάνεσαι ότι κάνεις μια στροφή σε κάτι πιο πολιτικό;

Όντως «Ο δρόμος για τον Ουρανό» δεν μοιάζει καθόλου θεματολογικά με τα δύο προηγούμενα έργα, που έχουμε κάνει. Η δική μου άποψη είναι ότι υπάρχει κάτι κοινό ανάμεσα σ’ αυτό το έργο και τα προηγούμενα, την «Γυναίκα από τα παλιά» του Ρόλαντ Σίμελπφενιχ και το «Φοβάσαι» του Άνταμ Σέιντελ. Μπορεί το «Himmelweg» να είναι πιο πολιτικό αλλά στην πραγματικότητα έχει να κάνει με το τι είναι κανονικό, με τι μπορούμε να ζήσουμε και τι μπορούμε να αντέξουμε. Αυτός είναι ο κοινός παρονομαστής και στα τρία έργα.

-Τι σου έλκυσε το ενδιαφέρον στο έργο του Χουάν Μαγιόρκα;

Νομίζω ότι πέρα από τη διαχρονικότητα και την επικαιρότητά του, έχει να κάνει με το τι είναι ο άνθρωπος. Είναι αυτό που λέει ο Πρίμο Λέβι στο βιβλίο του. Πού μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος. Κι αν μπορείς τελικά να αντέξεις αυτή την πραγματικότητα που ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια σου. Αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα. Όλα αυτά που περιγράφονται δεν είναι ένα συγγραφικό τέχνασμα. Αφορούν αυτά που έγιναν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Τερεζίν κοντά στην Πράγα. Διαβάζοντάς το, «κόλλησα» σε μια περιγραφή. Ο αντιπρόσωπος του Ερυθρού Σταυρού, ο οποίος αφηγείται την ιστορία, λέει ότι εκεί που έβλεπε να πραγματοποιείται αυτή η παράσταση, είχε την αίσθηση ότι έμοιαζε σαν καλοκουρδισμένο παιχνίδι. Μύριζε φρέσκια μπογιά. Είναι ακριβώς η στιγμή που αντιλαμβάνεσαι στο έργο την απάτη, το ψέμα που υπάρχει από πίσω. Αυτό ήταν που μου τράβηξε την προσοχή: πώς κατασκευάζεται ένα ψέμα, πώς κάποιοι άνθρωποι καταστρώνουν ένα σχέδιο, το βάζουν σε εφαρμογή και καταφέρνουν να εξαπατήσουν όλους τους υπόλοιπους.

-Οι υπόλοιποι δεν καταλαβαίνουν όμως αυτό το ψέμα;

Δεν θέλουν να καταλάβουν. Θέλουν και το πιστεύουν. Είναι θέμα απόφασης. Για παράδειγμα, ένα από τα βιβλία που διαβάσαμε, ήταν η εξομολόγηση της γραμματέως του Γκαίμπελς. Ο τίτλος του βιβλίου της είναι «Δεν θέλαμε να ξέρουμε». Αυτό τα λέει όλα. Τους είναι βολικό να μην ξέρουν και ταυτόχρονα φοβούνται τι μπορεί να έχει συμβεί πραγματικά. Είναι ένα θέμα που δεν αφορά μόνο το Ολοκαύτωμα και την εξόντωση των Εβραίων. Μας αφορά και σήμερα, καθώς είναι βολικό να μας παραπλανούν, να παίρνουμε όση πληροφορία αντέχουμε.

- Εσύ εστίασες στην κατασκευή του ψεύδους ή στο πώς μας αρέσει τελικά να ζούμε μ' αυτό το ψέμα;

Και στα δύο. Η κατασκευή του ψεύδους με έναν περίεργο τρόπο συνδέεται με την τέχνη του θεάτρου. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Γερμανός διοικητής του στρατοπέδου είναι φιλότεχνος και έχει μανία με το θέατρο. Λέει ότι το θέατρο είναι η ανάσα του. Θεωρεί τον εαυτό του έναν σκηνοθέτη, που θα φτιάξει το τέλειο έργο τέχνης. Άρα το κομμάτι της κατασκευής υπάρχει. Φτιάχνει ένα σενάριο, στήνει ένα θεατρικό έργο.

-Πώς χειρίστηκες αυτό το θεατρικό υλικό;

Δεν είναι ένα ρεαλιστικό θεατρικό έργο. Γι’ αυτό και δεν το αντιμετωπίσαμε ως τέτοιο. Αποφύγαμε την κυριολεξία στο δικό μας ανέβασμα. Άλλωστε το έργο έχει μια ποιητικότητα. Μείναμε πιστοί στο κείμενο. Στη δική μας παράσταση, υπάρχουν ρωγμές από την οποία εισβάλει η πραγματικότητα και αντικρίζουμε στοιχεία από τα αληθινά γεγονότα, που συνέβησαν τότε. Υπάρχει όμως και ένα δικό μας εύρημα, που είναι το παιχνίδι ανάμεσα στους δύο ηθοποιούς που ερμηνεύει ο ένας, τον σκηνοθέτη-Γερμανό διοικητή και ο άλλος, τον ηθοποιό-Εβραίο επικεφαλής. Είναι συνένοχοι σ’ αυτή την κατασκευή. Την συνδιοργανώνουν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Θέλουν και οι δύο να πετύχει αυτή η παράσταση. Ο καθένας βέβαια για τους λόγους του.

-Ποια ήταν η δική σου προσδοκία, μέσα από την σκηνοθετική γραμμή που ακολούθησες;

Αυτό που εγώ ήθελα από την αρχή είναι να φανεί ότι είναι μια αληθινή ιστορία. Είναι ένα κομμάτι πραγματικότητας. Έχει συμβεί. Είναι εντυπωσιακό ότι πολύς κόσμος δεν γνωρίζει αυτή την ιστορία. Εγώ, λόγω δεύτερης δουλειάς, συναναστρέφομαι με πολλούς Γερμανούς, οι οποίοι παραδόξως δεν την γνωρίζουν. Είναι λοιπόν ευκαιρία και ευθύνη ταυτόχρονα να δείξουμε ότι είναι ένα πραγματικό γεγονός. Γι’ αυτό και έχουμε ενθέσει κάποιες προβολές ντοκουμέντων. Από την άλλη πλευρά, είναι μια ευκαιρία για μας να κάνουμε ένα σχόλιο για την τέχνη του ηθοποιού. Ο Γερμανός διοικητής λέει κάποια στιγμή ότι «όταν ο ηθοποιός καρφώνει ένα καρφί, το καρφώνει, αλλά ταυτόχρονα δεν κάνει τίποτε». Αυτό κάνουν οι ηθοποιοί: κάνουν όλο τον κόπο και τελικά δεν μένει τίποτε από αυτό. Και με αυτό ασχολούμαστε πολύ στην παράσταση. Δηλαδή με την αλήθεια και το ψέμα που είναι το θέατρο. Ο ηθοποιός στο έργο παίζει τη ζωή του κορώνα-γράμματα και από την άλλη παίζει και το παιχνίδι του διοικητή. Είναι ενδιαφέρον αυτό που αναφέρει ο συγγραφέας του έργου Χουάν Μαγιόρκα. Μέσα από αυτή την ιστορία μέσω των τριών προσώπων, ιδανικά αυτό που θέλει είναι ο θεατής να αναρωτηθεί ποιος είναι ο δικός του ρόλος σ’ αυτό που λέγεται ιστορία. Αυτή είναι και η δική μας προσδοκία από αυτή την παράσταση. Όλοι μας παίζουμε ρόλους και όλοι μας, ο καθένας με τον δικό του τρόπο και στον δικό του βαθμό, συνδιαμορφώνουμε την ιστορία.

-Μια εικονική πραγματικότητα δεν βιώνουμε όμως και σήμερα; Δεν ζούμε σε έναν κατασκευασμένο κόσμο; Δεν εθελοτυφλούμε για διάφορα πράγματα;

Έτσι ακριβώς είναι. Ακόμη και σήμερα είμαστε θεατές των πραγμάτων που συμβαίνουν γύρω μας. Δεν κάνουμε τίποτε. Δεν παίρνουμε θέση. Πρέπει να πάρουμε, γιατί θύματα υπάρχουν πάντα γύρω μας. Οι εφιάλτες μας έχουν πραγματοποιηθεί. Είναι ακόμη εδώ. Όλοι μας ξέρουμε τι γίνεται. Κανείς μας δεν είναι αθώος. Μπορεί να μην φεύγουν τρένα για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, αλλά βυθίζονται πλοία με δεκάδες μετανάστες δίπλα στην πόρτα μας. Ακόμη και ο συγγραφέας αυτό θέλει να δείξει, κάνοντας προβολή στο σήμερα. Γι’ αυτό και στο έργο δεν αναφέρεται το στρατόπεδο Τερεζίν ή το Ολοκαύτωμα. Προσπαθεί να δώσει μια καθολικότητα στα γεγονότα και στους μηχανισμούς που υποκρύπτονται. Η απάτη και η βία είναι πάντα παρούσες. Ενώπιόν μας. Σε γεγονότα που συμβαίνουν καθημερινά και θα συμβαίνουν και στο μέλλον. Αυτό είναι το έργο. Μια μελέτη, μια σπουδή πάνω στην απάτη. Μπορεί να ζούμε σε μια εποχή που έχουμε στη διάθεσή μας πολλές πληροφορίες, πολλές πηγές. Να είμαστε αυτόπτες μάρτυρες για όλα αυτά που συμβαίνουν στον κόσμο. Στην πραγματικότητα όμως αυτό δεν ισχύει. Είμαστε ουσιαστικά παρατηρητές, θεατές μιας πραγματικότητας που μας αφορά, την οποία όμως δεν θέλουμε να αλλάξουμε. Την αποδεχόμαστε. Σε πολύ μεγάλο βαθμό, δεν θέλουμε να ξέρουμε τι γίνεται από πίσω ή λίγο πιο μακριά από το σπίτι μας. Γιατί και το συγκεκριμένο περιστατικό δεν είναι μια τυχαία συγκυρία. Ήταν η λογική κατάληξη μιας κατάστασης, της ανόδου του φασισμού που επιδεινωνόταν χρόνο με τον χρόνο, της ηθελημένης άγνοιας των πολιτών. Ακριβώς σ’ αυτό το σημείο το έργο κλείνει το μάτι στον σημερινό θεατή. Θεωρώ ότι για να δούμε την αλήθεια πρέπει να ξεβολευτούμε. Είναι ένα ρίσκο, που δεν παίρνουν εύκολα οι άνθρωποι.

-Τι είναι ο Δρόμος προς τον Ουρανό, το Himmelweg;

ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ

Αυτή είναι η χειρότερη ειρωνεία του πράγματος. Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, πριν φτάσουν οι κρατούμενοι στους θαλάμους αερίων, υπάρχει ένας θάλαμος που οδηγεί εκεί. Αυτόν τον προθάλαμο, τον αποκαλούσαν το θεραπευτήριο. Ήταν μια ράμπα, το τελευταίο μέρος, πριν το οριστικό τέλος. Τον αποκαλούσαν ο δρόμος προς τον Ουρανό. Είναι τερατώδες, αν το σκεφτείς, να αποκαλείς αυτόν το χώρο έτσι.

-Έχετε στήσει και μια έκθεση γύρω από την παράσταση

Είναι μια εικαστική εγκατάσταση που διατηρεί την αυτονομία της, συμπληρώνοντας την παράσταση. Την έχουν επιμεληθεί η Εύα Νάθενα και η Αλέγια Παπαγεωργίου. Στο φουαγιέ, έχουμε φτιάξει έναν προθάλαμο στον οποίο μπαίνουν οι θεατές και αναφέρεται στα γεγονότα που περιγράφει το θεατρικό έργο. Θα προσπαθήσουμε να δημιουργήσουμε την παραπλάνηση, στην οποία μπήκαν και οι εκπρόσωποι του Ερυθρού Σταυρού. Είναι ένας χώρος που ο θεατής θα μπαίνει μέσα και θα βλέπει ένα δρώμενο, που έχει ως στόχο την παραπλάνησή του. Στη συνέχεια ακολουθεί η παράσταση και στο τέλος, υπάρχει ένας τρίτος χώρος, που έρχεται να συμπληρώσει την εικόνα. Για μας αυτό είναι το Himmelweg. Είναι το τέλος αυτού του πράγματος.