Ο αείμνηστος Ποντίφικας άφησε ανεξίτηλο σημάδι στη σύγχρονη τέχνη και την πολιτιστική ηθική
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ
Όταν ο Πάπας Φραγκίσκος πέθανε τη Δευτέρα του Πάσχα σε ηλικία 88 ετών, τα πρωτοσέλιδα επικεντρώθηκαν στον ρόλο του ως παγκόσμιου πνευματικού ηγέτη. Ως ο καταπιστευματοδόχος της βιβλιοθήκης και των συλλογών τέχνης του Βατικανού, η πολιτιστική του κληρονομιά -ιδίως στις τέχνες- ήταν επίσης σημαντική.
Ήταν ο πρώτος ποντίφικας που επισκέφθηκε την Μπιενάλε της Βενετίας, την πιο διάσημη έκθεση σύγχρονης τέχνης στον κόσμο. Άνοιξε επίσης μια γκαλερί σύγχρονης τέχνης μέσα στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού, έκανε δηλώσεις για την πολιτιστική αποκατάσταση και επικαλέστηκε επανειλημμένα τη δύναμη της δημιουργικότητας για τη σφυρηλάτηση της ανθρώπινης σύνδεσης.
Ο Φραγκίσκος είδε τους καλλιτέχνες, σύμφωνα με τα δικά του λόγια, ως αρχιτέκτονες ενός καλύτερου μέλλοντος: "Σας ικετεύω, αγαπητοί καλλιτέχνες, να φανταστείτε πόλεις που δεν υπάρχουν ακόμη στους χάρτες: πόλεις όπου κανένας άνθρωπος δεν θεωρείται ξένος".
Οι απόψεις του για την τέχνη διαμορφώθηκαν βαθιά από τον άγιο του οποίου υιοθέτησε το όνομα. Όπως ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης - ο οποίος εμφανίζεται συχνά στην αναγεννησιακή ζωγραφική, κηρύττοντας στα πουλιά ή λαμβάνοντας τα στίγματα - ο Πάπας Φραγκίσκος έλκεται από τη φύση, τη φτώχεια και την ποιμαντική απλότητα. Η εγκύκλιός του του 2015 για την κλιματική αλλαγή, Laudato Si', πήρε το όνομά της από το Canticle of the Creatures του Αγίου Φραγκίσκου και ανέφερε ως έμπνευση τις τοιχογραφίες του Τζιόττο στην Ασίζη.
Αλλά παρ' όλες τις πνευματικές του τάσεις, ο Φραγκίσκος δεν κράτησε την τέχνη στη σφαίρα του αφηρημένου. Το 2023 επέστρεψε στην Ελλάδα τρία θραύσματα των γλυπτών του Παρθενώνα, λέγοντας ευθέως: "Μου έρχεται στο μυαλό η έβδομη εντολή: Αν κλέψεις κάτι, πρέπει να το επιστρέψεις". Και συνέχισε: "Στην περίπτωση που μπορείς να επιστρέψεις πράγματα, όπου είναι απαραίτητο να κάνεις μια χειρονομία, καλύτερα να το κάνεις. [...] Έτσι δεν συνηθίζεις να βάζεις τα χέρια σου στις τσέπες κάποιου άλλου".
Η επιστροφή πλαισιώθηκε ως "δωρεά" προς την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδας και συγχρονίστηκε με τις προσπάθειές του να εμβαθύνει τις οικουμενικές σχέσεις. Κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης του 2021 στον Παρθενώνα, ο Φραγκίσκος είπε: "Ο Φραγκίσκος είναι ο πιο ευγενικός άνθρωπος που έχω δει ποτέ: "Η ιστορία κάνει αισθητό το βάρος της και εδώ, σήμερα, αισθάνομαι την ανάγκη να ζητήσω εκ νέου τη συγχώρεση του Θεού και των αδελφών μας για τα λάθη που διέπραξαν πολλοί Καθολικοί".
Επιπλέον, ο Φραγκίσκος εξήρε τη δύναμη της τέχνης - και των ίδιων των καλλιτεχνών - στον κοινωνικό μετασχηματισμό. Στη Βενετία του 2024, έφτασε σε μια γυναικεία φυλακή στο νησί Giudecca, όπου είχε στηθεί το περίπτερο της Αγίας Έδρας στο πλαίσιο της Μπιενάλε. Ορισμένα έργα που εκτέθηκαν δημιουργήθηκαν με τις κρατούμενες. Στις παρατηρήσεις του, ο Φραγκίσκος ανέφερε την Κορίτα Κεντ, τη Φρίντα Κάλο και τη Λουίζ Μπουρζουά ως καλλιτέχνες που είχαν "κάτι σημαντικό να μας διδάξουν" και εξήρε τη μεταμορφωτική δύναμη της δημιουργικότητας: "Ο κόσμος χρειάζεται καλλιτέχνες. Αυτό αποδεικνύεται από το πλήθος των ανθρώπων όλων των ηλικιών που επισκέπτονται χώρους και εκδηλώσεις τέχνης".
Η Μπιενάλε εκείνης της χρονιάς, με θέμα Foreigners Everywhere, είχε ιδιαίτερη έμφαση στις περιθωριοποιημένες φωνές. Η επίσκεψη του Πάπα, δήλωσαν οι διοργανωτές της Μπιενάλε, ήταν μια "εξαιρετική χειρονομία εγγύτητας" και αντανακλούσε "την οικοδόμηση μιας κουλτούρας συνάντησης".
Πέραν της Μπιενάλε, ενέκρινε την αποκατάσταση έργων τέχνης και συνέχισε την απόκτηση σύγχρονων έργων -μια παράδοση που χρονολογείται από τον Πάπα Παύλο ΣΤ'. Οι συλλογές του Βατικανού περιλαμβάνουν πλέον έργα των Chagall, Picasso, Dalí και Matisse, μαζί με βιβλικές ερμηνείες από πιο πρόσφατους καλλιτέχνες όπως το Studio Azzurro και ο Richard Long.
Το 2023, η Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου διοργάνωσε την πρώτη βρετανική έκθεση αφιερωμένη στον Άγιο Φραγκίσκο. Ο Πάπας έστειλε ένα μήνυμα, περιγράφοντας τον άγιο ως "τον αγαπημένο ιεροψάλτη του Θεού". Εκείνη η έκθεση συνδύασε ιστορικά έργα των Μποτιτσέλι και Ελ Γκρέκο με σύγχρονες ερμηνείες από καλλιτέχνες όπως ο Antony Gormley.
Ο διευθυντής της γκαλερί Gabriele Finaldi σημείωσε ότι ο Άγιος Φραγκίσκος απευθύνεται "τόσο στους χριστιανούς όσο και στους μη χριστιανούς, στους ουτοπιστές και τους επαναστάτες, στους φιλόζωους και σε όσους εργάζονται για σκοπούς ανθρώπινης αλληλεγγύης".
Παρόλα αυτά, η πολιτιστική θητεία του Φραγκίσκου δεν ήταν χωρίς κριτική. Το 2024, σχεδόν 50 εργαζόμενοι στο Μουσείο του Βατικανού κατέθεσαν ομαδική προσφυγή κατά της διοίκησης, ισχυριζόμενοι κακές συνθήκες εργασίας και μη ασφαλείς πρακτικές. Η αίτηση περιέγραφε ότι οι εργαζόμενοι αντιμετωπίζονται ως "εμπορεύματα" και ζητούσε καλύτερη διαφάνεια και βασική εργασιακή προστασία.
Η υπόθεση παραμένει σε εξέλιξη, αλλά υποβάθμισε την εικόνα του Βατικανού ως ηθικού διαχειριστή της παγκόσμιας κληρονομιάς.
Είτε θεωρηθεί ειλικρινής είτε στρατηγική, η προσέγγισή του έφερε το Βατικανό σε νέο διάλογο με τον σύγχρονο κόσμο, από τη φυλακή της Τζιουδέκα μέχρι τις αίθουσες της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου.