Έθιμα και παραδόσεις των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς σε Ελλάδα και Κύπρο

Σε Ελλάδα και Κύπρο η περίοδος των εορτών δεν αφορά μόνο στα Χριστούγεννα αλλά σε όλο το διάστημα από την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι και τα Θεοφάνια στις 6 Ιανουαρίου. Γι αυτό μάλιστα γίνεται και λόγος για εορτασμό του «Δωδεκαημέρου».

Ο κύκλος των εθίμων του Δωδεκαημέρου λοιπόν ανοίγει την παραμονή των Χριστουγέννων και κλείνει τα Θεοφάνεια με τον αγιασμό των υδάτων. Προάγγελος των Χριστουγέννων είναι οι ομάδες των παιδιών που τραγουδούν τα κάλαντα το πρωί της 24ης Δεκεμβρίου αλλά και το πρωί της 31ης Δεκεμβρίου, πριν την Πρωτοχρονιά.

Τα κάλαντα είναι τραγούδια που λέγονται από ομάδες παιδιών ή ενηλίκων στους δρόμους ή τα σπίτια Πήραν το όνομά τους από τη γιορτή των Καλενδών του ρωμαϊκού ημερολογίου. Είναι πολύ συχνό φαινόμενο κάθε περιοχή να έχει τα δικά της κάλαντα, σε στίχους ή και διάλεκτο, όμως το κεντρικό μήνυμα είναι ο εορτασμός της γέννησης του Χριστού.

Τα κάλαντα: Ο μεγάλος ανταγωνισμός για τα περισσότερα χρήματα

Το έθιμο είναι πολύ διαδεδομένο σε Ελλάδα και Κύπρο, με παιδιά κάθε ηλικίας αλλά και συγκροτήματα ενηλίκων, να ξεκινούν από πολύ νωρίς το πρωί της παραμονής (Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς) προκειμένου να επικρατήσουν του... ανταγωνισμού. Και αυτό γιατί οι πρώτοι που λένε τα κάλαντα σε κάθε σπίτι, είθισται να παίρνουν τα περισσότερα χρήματα, καθώς όταν τα παιδιά τελειώσουν το τραγούδι των καλάντων, περιμένουν να εισπράξουν ένα φιλοδώρημα.

Παρόλα αυτά, όσο περνάει η ώρα ή αν κάποιος είναι λίγο....Σκρουτζ ή Grinch των Χριστουγέννων, μπορεί όταν του χτυπήσουν το κουδούνι να κάνει δύο πράγματα: Πρώτον, να προσποιηθεί ότι δεν είναι μέσα και να μην ανοίξει ή δεύτερον, όταν ανοίξει την πόρτα να απαντήσει στα παιδιά «μας τα είπανε» (σ.σ. τα κάλαντα) και έτσι ούτε τα παιδιά τραγουδάνε ούτε ο κάτοικος του σπιτιού πληρώνει.

Την ίδια μέρα στην Κύπρο υπάρχει ένα ενδιαφέρον έθιμο σε κάποια χωριά. Σε αυτά που το τηρούν, οι άνθρωποι γύρω από το τζάκι, κάνουν έναν σταυρό στον αέρα με ένα κλαδί ελιάς και κατόπιν κάνουν μια ευχή και το ρίχνουν στη φωτιά. Αυτός που πετάει το κλαδί πρέπει να σκεφτεί κάποιο αγαπημένο πρόσωπο και αν το κλαδί τρίξει στη φωτιά και αναπηδήσει, τότε σημαίνει ότι το πρόσωπο αυτό τους αγαπάει επίσης.

Τα παραδοσιακά φαγητά και γλυκά των Χριστουγέννων

Το οικογενειακό τραπέζι και η συζήτηση την ώρα του μεσημεριανού ή του δείπνου είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα Ελλήνων και Κυπριών. Δεν θα μπορούσε λοιπόν να μην υπάρχει πολύ μεγάλη ποικιλία σε παραδοσιακά φαγητά και γλυκά.

Τα Χριστούγεννα αποτελούν οικογενειακή γιορτή, που συγκεντρώνει τα μέλη της οικογένειας γύρω από το κοινό τραπέζι, όπου θα κόψουν το χριστόψωμο, στολισμένο με καρύδια και σχέδια από ζυμάρι.

Στη Μακεδονία και αλλού τα Χριστούγεννα μαγείρευαν ντολμαδάκια (σαρμάδες) με λάχανο και κρέας χοιρινό, συνοδευμένο με σέλινο, πράσο ή σπανάκι (τα έλεγαν και σπάργανα του Χριστού, έτσι που τυλίγονταν στο λάχανο) ενώ σε άλλες περιοχές έσφαζαν κότα και έφτιαχναν σούπα.

Ιδιαίτερο έθιμο έχουν στο Ζαγόρι της Ηπείρου, όπου ξημερώνοντας Χριστούγεννα, κάνουν τα «σπάργανα», γλυκές τηγανίτες με πολλά καρύδια, τα οποία συνηθίζουν να προσφέρουν σε όσους επισκέπτονται οποιαδήποτε γυναίκα που μόλις έχει γεννήσει. Η γαλοπούλα είναι νεώτερη συνήθεια στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι και εισηγμένη από το εξωτερικό.

Στην Κύπρο, τα Χρριστούγεννα συνήθιζαν οι παλαιότερη να στολίζουν τους τοίχους του σπιτιού με διάφορα ζυμωτά, σύμβολο της ευλογίας του σπιτιού. Παράλληλα, οι νοικοκυρές ζύμωναν κουλούρια με αλεύρι – σιμιγδάλι, επίσης, ζύμωναν κούμουλα, χριστόψωμα, γεννόπιτες, μελομακάρονα και κουραμπιέδες. Τα ζυμωτά συνδέονταν με τη Γέννηση του Χριστού και έφεραν χαρακτηριστικό σταυρό.

Το Χριστόψωμο ή Γεννόπιτα

Τα Χριστούγεννα κάθε νοικοκυρά με ιδιαίτερη φροντίδα παρασκεύαζε το χριστόψωμο (ή γεννόπιτα στην Κύπρο) το οποίο χρήζει ειδικής αναφοράς λόγω πολλών παραδόσεων που συνδέονται με αυτό. Συνήθως το σχήμα του είναι στρογγυλό και στη μέση της επιφάνειάς του κολλούν ένα σταυρό από ζυμάρι. Στο κέντρο και τις άκρες του σταυρού βάζουν καρύδια και αμύγδαλα, σύμβολο πλούσιας καρποφορίας. Ο διάκοσμός του έχει και συμβολική σημασία και είναι ανάλογος με την ασχολία του νοικοκύρη: βόδια, αλέτρι και αλώνι για το γεωργό, πρόβατα, κατσίκια και στάνη για τον τσοπάνο. Χαρακτηριστικό ήταν το χριστόψωμο των Σαρακατσάνων, του ποιμενικού και νομαδικού αυτού πληθυσμού με ολόκληρη στάνη πάνω του. Οι Σαρακατσάνοι έφτιαχναν και ένα άλλο ακόμα ψωμί «την τρανή χριστοκουλούρα» για τα πρόβατά τους, για να τα ευλογήσει ο Χριστός.

Στη δυτική Μακεδονία κάνουν και τις «κολιαντίνες», μικρά χριστόψωμα για τα παιδιά που λένε τα κάλαντα. Το χριστόψωμο έχει εξέχουσα θέση στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι το οποίο σε αρκετά μέρη στρώνεται από την παραμονή. Λέγεται και τραπέζι της Παναγιάς. Στη Θράκη και τη Μακεδονία το λένε και «τα εννέα φαγιά», επειδή σ’ αυτό πρέπει να υπάρχουν εννιά ειδών φαγητά. Σε κάποιες περιοχές το τραπέζι που στρώνουν την παραμονή δεν το μαζεύουν αλλά το σκεπάζουν και το αφήνουν για να φάει ο Χριστός, όπως λέει η παράδοση.

Μελομακάρονα, κουραμπιέδες, δίπλες και ξεροτήγανα

Τα δύο πιο δημοφιλή γλυκίσματα των Χριστουγέννων (αλλά και ολόκληρου του δωδεκαημέρου) σε Ελλάδα και Κύπρο, είναι τα μελομακάρονα (μπισκότα με κανέλα και πορτοκάλι, γλασαρισμένα με σιρόπι μελιού και πασπαλισμένα με καρύδια) και οι κουραμπιέδες (μπισκότα αμυγδάλου πασπαλισμένα με ζάχαρη άχνη).

Τόσο στην Ελλάδα (ιδιαίτερα στην Κρήτη) όσο και στην Κύπρο, ένα παραδοσιακό εορταστικό γλυκό είναι τα ξεροτήγανα. Στην Ελλάδα τα φτιάχνουν και τα τρώνε σε οόλκληρη την περίοδο των εορτών αλλά στην Κύπρο η παράδοση λέει πως οι νοικοκυρές τα φτιάχνουν την Παραμονή των Θεοφανείων για να τα δώσουν σε φτωχούς που δεν μπορούσαν να τα παρασκευάσουν για τη γιορτή, καθώς επίσης σε άρρωστους και σε όσους πενθούσαν.

Το ίδιο γλυκό λέγεται δίπλες σε άλλες περιοχές και έχουν καταγωγή από τη Μάνη και την Καλαμάτα. Η ζύμη διπλώνεται σε διάφορα σχήματα, τηγανίζεται σε καυτό λάδι και στο τέλος ποτίζεται με μέλι αντί για σιρόπι και οι δίπλες αρωματίζονται με κανέλα και προστίθεται ψιλοκομμένο καρύδι. Αξίζει να σημειωθεί ότι αρχικά ήταν ένα γλυκό για τους γάμους όμως πλέον θεωρείται παραδοσιακό χριστουγεννιάτικο επιδόρπιο.

Η βασιλόπιτα της Πρωτοχρονιάς

Η Βασιλόπιτα, η πίτα του Άι Βασίλη δηλαδή, είναι ένα παραδοσιακό γλυκό που φτιάχνεται για την Πρωτοχρονιά. Κάθε Βασιλόπιτα περιέχει ένα φλουρί (νόμισμα αληθινό ή συμβολικό). Μετά την αλλαγή του χρόνου, ο οικοδεσπότης κόβει την πίτα σε κομμάτια, ίσα με τον αριθμό των καλεσμένων, προσθέτοντας όμως και κομμάτια για τον Χριστό, την Παναγία, τον Άγιο Βασίλη, το σπίτι και τους φτωχούς. Σταυρώνει τρεις φορές την πίτα (όπως κάθε ορθόδοξος Χριστιανός κάνει το σταυρό του) πριν κόψει κάθε κομμάτι, το «ονοματίζει», δηλαδή λέει σε ποιον ανήκει. Και αυτό γιατί όποιος βρει το φλουρί, λέγεται πως θα είναι τυχερός όλον τον χρόνο ενώ κερδίζει και κάποιο συμβολικό δωράκι, συνήθως ένα γούρι για το νέο έτος.

Η παράδοση προέρχεται από ένα μύθο της Καππαδοκίας όπου λέγεται πως οι κάτοικοι είχαν συγκεντρώσει χρήματα και κοσμήματα για να τα δώσουν στον τυραννικό Έπαρχο ως φόρο. Ο Άι Βασίλης (γνωστός και ως Άγιος Βασίλειος) κατάφερε να αλλάξει γνώμη στον Έπαρχο ώστε να εξαιρεθούν οι κάτοικοι από το φόρο και να μη χάσουν τα τιμαλφή τους. Μη γνωρίζοντας πώς να επιστρέψουν τα υπάρχοντα του καθενός, οι κάτοικοι ακολούθησαν τη συμβουλή του Άι Βασίλη και έφτιαξαν μικρές πίτες στις οποίες ο Άι Βασίλης έβαλε τα κοσμήματα και τα χρήματά τους και τις μοίρασε στους κατοίκους. Ως εκ θαύματος, κάθε κάτοικος πήρε πίσω τα δικά του τιμαλφή.

Η Βασιλόπιτα παρασκευάζεται κυρίως από αλεύρι, αυγά, ζάχαρη και γάλα, παρασκευάζεται σε διάφορα μεγέθη και είδη αλλά συνήθως είναι φουσκωτή, αφράτη και γλυκιά. Είναι είτε κέικ είτε τσουρέκι και σκεπάζεται με άχνη ζάχαρη.

Καλικάντζαροι: Μία λαϊκή παράδοση που αργοσβήνει

Οι καλικάντζαροι τα παλαιότερα χρόνια ήταν ένας πολύ ισχυρός λαϊκός μύθος των εορτών. Έρχονταν την παραμονή των Χριστουγέννων και έφευγαν τα Θεοφάνεια. Έχουν διάφορες ονομασίες: Λυκοκαντζαραίοι, σκαρικατζέρια, καρκατζέλια, πλανήταροι (Κύπρος), Κάηδες (Σύμη), καλλισπούδηδες, χρυσαφεντάδοι (Πόντος), κωλοβελόνηδες, παρωρίτες ή παραωρίτες (πριν από το λάλημα του πετεινού), παγανά.

Με παρεμφερή ονόματα υπάρχουν οι καλικάντζαροι και στους βαλκανικούς λαούς. Και στους άλλους χριστιανικούς λαούς εμφανίζονται δοξασίες για δαιμονικά όντα κατά το Δωδεκαήμερο: Λυκάνθρωποι, Στρίγγλες, Μάγισσες, Νόρνες. Παγανά είναι γενικότερα τα εξωτικά και τα φαντάσματα. Paganus σημαίνει τον χωρικό, τον αστράτευτον (παγάνα, παγανιά) και κατόπιν τον εθνικό και μη χριστιανό.

Στα αγγλικά pagan είναι ο ειδωλολάτρης. Και παγανή Κυριακή σημαίνει την Κυριακή που δεν έχει άλλη εορτή. Παγανό αποκαλείται το αβάπτιστο νήπιο. Πιστεύεται ότι τα βρέφη που πέθαναν αβάπτιστα γίνονται παγανά, τελώνια, καλικάντζαροι.

Συμβολίζουν το σκοτάδι και ζουν όλο το χρόνο στα έγκατα της γης, προσπαθώντας να κόψουν το δέντρο που βαστάει τη γη. Όταν είναι πολύ κοντά να το πετύχουν, την παραμονή των Χριστουγέννων ανεβαίνουν στη γη δημιουργώντας προβλήματα στους ανθρώπους. Η πίστη για τους καλικαντζάρους ως δαιμονικών όντων που ζουν κάτω από τη γη στηρίζεται στην κοσμοθεωρία περί ακινησίας της γης (το γαιοκεντρικό σύστημα, σύμφωνα με το οποίο η γη είναι ακίνητη και γύρω της κινούνται τα άλλα ουράνια σώματα. Η γη είναι προσηλωμένη στον θόλο του ουρανού).

Μένουν ανάμεσα στους ανθρώπους 12 μέρες ως την παραμονή των Φώτων αφήνοντας στην ησυχία του το δέντρο της Ζωής να αναβλαστήσει. Ο λαός τους φαντάζεται μαύρους και άσχημους, κουτσούς, ψηλούς με μάτια κόκκινα, πόδια τραγίσια και σώμα τριχωτό.

Οι άνθρωποι προσπαθούσαν να τους εξουδετερώσουν με διάφορους τρόπους και κυριότερα με τη φωτιά, η οποία καίει συνεχώς στο τζάκι όλο το Δωδεκαήμερο. Διάλεγαν ένα κούτσουρο («δωδεκαμερίτης», «χριστόξυλο») και μάλιστα από αγκαθωτό δέντρο. Με τη στάχτη του ράντιζαν το σπίτι ξημερώματα παραμονής Θεοφανείων τρέποντας σε φυγή τα δαιμόνια. Στην Κύπρο, πέταγαν μερικά ξεροτήγαν στις σκεπές των σπιτιών, ώστε να τα φάνε οι «μπαμπούλες» (=καλικάντζαροι), και να φύγουνε.

Τα δώρα του Άη Βασίλη - Η μεγάλη διαφορά με το εξωτερικό

Τα παιδιά σε Ελλάδα και Κύπρο συνηθίζουν να παίρνουν τα δώρα τους την Πρωτοχρονιά και όχι τα Χριστούγεννα, μιας και ο ''Άγιος'' τους, είναι ο Άη Βασίλης τον οποίον γιορτάζουν την 1η του Γενάρη.

Οπότε, μετά την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και αφότου τα παιδιά έχουν πέσει για ύπνο, η μητέρα συνήθιζε να βάζει ένα κέικ για τον Άι Βασίλη με ένα φλουρί μέσα και το τοποθετούσε κάτω από το δέντρο, με ένα αναμμένο κεράκι και ένα κύπελο κρασί δίπλα.

Η παράδοση λέει ότι ο κουρασμένος Άι Βασίλης, ευλόγησε το κέικ και ήπιε το κρασί και μετά τοποθέτησε τα δώρα για τα παιδιά της οικογένειας κάτω από το δέντρο.

Στην Ελλάδα, σε πολλά νησιά και ειδικά των Κυκλάδων, γιαγιάδες, παππούδες και γονείς δίνουν στα παιδιά την λεγόμενη «καληχέρα», δηλαδή ένα χρηματικό ποσό ως δώρο.

Στην Κύπρο ακριβώς το ίδιο έθιμο λέγεται πουλουστρήνα. Το δώρο αυτό ήταν ανάλογα, είτε χρηματικό, είτε ρούχο αλλά προσφέρεται στις 6 Ιανουαρίου και στη γιορτή των Φώτων. Τα παιδιά χαιρόντουσαν πολύ, χτυπούσαν την πόρτα των δικών τους και έλεγαν «Καλημέρα τζιαι τα Φώτα, τζιαι την πλουμιστήραν πρώτα».

*Με πληροφορίες από το Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, της Ακαδημίας Αθηνών και από το The Together Project.