Για εκατομμύρια χρόνια, τα χέλια μεταναστεύουν από τον Ατλαντικό Ωκεανό στα ευρωπαϊκά ποτάμια και μετά γυρίζουν πίσω. Σήμερα ο πληθυσμός τους στην Ευρώπη έχει πέσει σε ιστορικά χαμηλά. Επιστήμονες, ο κλάδος, ΜΚΟ και κρατικές αρχές συνεργάζονται για την ανάκαμψη του είδους στην Ευρώπη.
Βισκαϊκός Κόλπος - Γαλλία
Με την άφιξη του χειμώνα, τα κύματα του Ατλαντικού φέρνουν μια νέα γενιά χελιών από την Θάλασσα των Σαργασσών, στις ακτές του Βισκαϊκού Κόλπου. Θα συναντήσουμε τον Άντριου Κερ, ο οποίος είναι επικεφαλής της SEG, της Οργάνωσης Βιώσιμων Χελιών, που έχει ως στόχο στην προστασία του είδους σε όλη την Ευρώπη.
«Πάνω από ένα δισεκατομμύριο υαλόχελα φτάνουν εδώ κάθε χρόνο. Κάνουν ένα καταπληκτικό ταξίδι. Έχουν σχήμα φύλλου. Ελίσσονται και με τη βοήθεια των θαλάσσιων ρευμάτων του Ατλαντικού, για να φτάσουν στα ποτάμια με το γλυκό νερό. Εκεί μεγαλώνουν, σε ένα διάστημα 10,15, 20 ετών και μετά κάνουν το ταξίδι της επιστροφής. Περνούν από τις Αζόρες προς τη Θάλασσα των Σαργασσών».
Τι πήγε λοιπόν στραβά με αυτόν τον κύκλο ζωής; Γιατί μειώθηκε ο ευρωπαϊκός πληθυσμός των χελιών κατά 90% σε λίγες δεκαετίες;
Παρακολουθήσαμε μικρά υαλόχελα. Τα πιάνουν, όταν φτάνουν. Μετά, η πλειοψηφία τους θα απελευθερωθεί σε ποτάμια και υγροβιότοπους.
Τα υπόλοιπα εκτρέφονται σε υδατοκαλλιέργειες για εμπορική χρήση. Ο Ζερόμ Γκουρουτσάγκα έχει τη δική του οικογενειακή επιχείρηση στη νοτιοδυτική Γαλλία. Τα υαλόχελα που αγοράζει από ντόπιους ψαράδες θα αποκτήσουν κίτρινο και ασημένιο χρώμα. Είναι μια λιχουδιά με τεράστια εμπορική ζήτηση. Όλος ο κλάδος συνεργάζεται με την SEG, για να κάνει όλη την εφοδιαστική αλυσίδα πιο βιώσιμη. Η μονάδα του Ζερόμ χρησιμοποιεί την τελευταία λέξη της τεχνολογίας για την εκτροφή 5 εκατομμυρίων χελιών: «Είναι ένα κλειστό κύκλωμα ανακύκλωσης νερού. Χάρη στην σταθερότητά του, δεν χρειάζονται αντιβιοτικά ή φυτοφάρμακα».
Σπάκενμπουργκ - Ολλανδία
Τα ¾ των χελιών που καταναλώνονται στην Ευρώπη, προέρχονται από τέτοιες καλλιέργειες. Τα υπόλοιπα είναι «ελευθέρας βοσκής». Στην Ολλανδία, οι συνταγές με χέλι είναι πολύ δημοφιλείς και πατροπαράδοτες. Η εταιρία Paling παράγει πάνω από 200 τόνους καπνιστού χελιού κάθε χρόνο. Ταυτόχρονα, στηρίζει μεγάλης κλίμακας πρότζεκτ ανάκαμψης του πληθυσμού τους. Ο ευρωπαϊκός κλάδος του χελιού ενδιαφέρεται για το μέλλον του είδους. Γι’ αυτό και βοηθά στη χρηματοδότηση της έρευνας για την προστασία και την αποκατάσταση των χελιών.
Ο Άλεξ Κελέβιν είναι διευθύνων σύμβουλος της Paling: «Εάν δεν φροντίσουμε τη φύση, θα χάσουμε τη δουλειά μας. Θα χάσουμε τον πολιτισμό μας. Θα απωλέσουμε τη συνήθεια να τρώμε χέλια. Είναι πολύ σημαντικό λοιπόν εταιρίες που εξαρτώνται από τη φύση, να έχουν την ευστροφία να αντιλαμβάνονται ότι η φύση έχει τα όριά της και να διαχειρίζονται την κατάσταση».
Η κρίση του είδους προέκυψε στη δεκαετία του ’80, όταν οι αφίξεις των υαλόχελων του Ατλαντικού μειώθηκαν δραματικά. Ο Ολλανδός βιολόγος Βίλεμ Ντέκερ ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε ότι τα χέλια εξαφανίζονται, καθώς η πανευρωπαϊκή μείωση του αριθμού τους συνέβαινε για δεκαετίες: «Θυμάμαι όταν ήμουν έφηβος ότι πήγαινα για ψάρεμα τη νύχτα. Η θάλασσα ήταν γεμάτη νεαρά χέλια. Αυτό δεν υπάρχει πλέον. Δεν γνωρίζουμε την αιτία της εξαφάνισής τους. Μπορεί να είναι η απώλεια των ενδιαιτημάτων τους, η μόλυνση των νερών στην ηπειρωτική περιοχή, η αλιεία, η εισαγωγή ενός παράσιτου. Μπορεί να είναι συνέπεια της κλιματικής αλλαγής στον ωκεανό. Θεωρούμε ότι πιθανώς είναι ένας συνδυασμός όλων αυτών των παραγόντων. Αλλά στην ουσία δεν γνωρίζουμε».
Πέρα από αυτό, τόνοι υαλόχελων διακινούνται παράνομα από την Ασία σε ψυγεία κοντέινερ και βαλίτσες. Όταν η Ευρωπαϊκή Αστυνομική Υπηρεσία συνέλαβε εγκληματικές οργανώσεις στην Ισπανία και σε άλλες χώρες, η μαύρη αγορά περιορίστηκε σε περίπου 50 τόνους μωρά χέλια κάθε χρόνο. Η συγκεκριμένη ποσότητα είναι 2-3 φορές μεγαλύτερη από το σύνολο της νόμιμης ευρωπαϊκής αγοράς χελιών.
Μερικοί προτείνουν την απαγόρευση κάθε είδους αλιείας χελιών. Ο Άντριου Κερ θεωρεί όμως ότι αυτό θα οδηγήσει σε ανεξέλεγκτη λαθροθηρία.
Γι’ αυτό χρειάζονται αποτελεσματικά, μακροχρόνια μέτρα που θα θεσπιστούν στην ευρωπαϊκή νομοθεσία: «__Από το 1980 μέχρι το 2010, είχαμε μείωση 15% κάθε χρόνο. Όταν υιοθετήθηκε η νομοθεσία για τα χέλια το 2007, μέχρι το 2010, η μείωση άρχισε να σταθεροποιείται. Από τότε έχουμε 11 χρόνια σταθεροποίησης και μικρής αύξησης. Αρχίζει η αλλαγή της κατάστασης. Ωστόσο δεν έχει να κάνει μόνο με την αλιεία. Πρέπει να αλλάξουμε το πώς διαχειριζόμαστε το γλυκό νερό», επισημαίνει ο Κερ.
Ποταμός Φρεμίρ-Βρετάνη
Ποτάμια όπως ο Φρεμίρ στη Βόρεια Γαλλία έχουν καθοριστικό ρόλο στη μετανάστευση των χελιών από τη θάλασσα στην ενδοχώρα και μετά πάλι πίσω. Τα χέλια έχουν μάθει να ξεπερνούν τα φυσικά εμπόδια που βρίσκουν στο δρόμο τους. Σήμερα όμως υπάρχουν πολλά φράγματα, τα οποία επηρεάζουν τη ροή των ποταμιών, αυξάνουν τη μόλυνση και την τοξικότητα, που έχουν συνέπειες στα χέλια.
Ο Ερίκ Φεντέν είναι καθηγητής θαλάσσιας οικολογίας στο MNHN-Dinard: «Υπάρχουν 1.200.000 φράγματα στην Ευρώπη. Αυτό σημαίνει ένα φράγμα κάθε 400 μέτρα υδάτινης διαδρομής. Αυτό οδηγεί στη μείωση των ειδών που χρειάζεται να μεταναστεύσουν και να ζήσουν σε ένα υδάτινο περιβάλλον, που δεν έχει επηρεαστεί και προσφέρει μια ποτάμια συνεχή ροή από την πηγή μέχρι τη θάλασσα».
Ειδικές παγίδες χελιών βοηθούν τους επιστήμονες να κάνουν ακριβείς υπολογισμούς. Η μακροχρόνια μελέτη που γίνεται στον Φρεμίρ δείχνει πώς οι αριθμοί των χελιών μειώνονται, παρά τις πρόσφατες αυξήσεις. Πιθανώς αυτό να οφείλεται στα εμπόδια που συναντούν. Ακολουθώντας τη νομοθεσία για τα χέλια, τα κράτη μέλη της Ε.Ε. λαμβάνουν μέτρα για τη διευκόλυνση της μετανάστευσής τους. Τα ποτάμια φράγματα είναι πολλές φορές αναγκαία για την παραγωγή πόσιμου νερού ή ηλεκτρικής ενέργειας. Το πρόβλημα μπορεί να αμβλυνθεί με τα αποκαλούμενα «περάσματα των ψαριών». Η αποτελεσματικότητά τους είναι όμως περιορισμένη. Οι ερευνητές προτείνουν πιο έξυπνες λύσεις, όπως μικρά ανοίγματα των φραγμάτων, κατά την κορύφωση της μετανάστευσης.
Ο Φαμπιέν Σαριέ είναι επικεφαλής του πρότζεκτ FISH-PASS: «Παρά τα μέτρα που έχουν ληφθεί σ’ αυτό το μέρος, με την εγκατάσταση των περασμάτων για τα χέλια, ο πληθυσμός τους ελαττώνεται. Οι προσπάθειες που γίνονται είναι αναγκαίες, αλλά δεν επαρκούν».
Τα υδροηλεκτρικά εργοστάσια είναι σημαντική πηγή ανανεώσιμης ενέργειας. Οι τουρμπίνες τους μπορούν να τραυματίσουν ή να σκοτώσουν τα ώριμα χέλια που επιστρέφουν στον ωκεανό για να αναπαραχθούν.
Το πρότζεκτ «Χέλια πάνω από το ανάχωμα» στην Ολλανδία έχει ως στόχο να αμβλύνει αυτή την απειλή. Ψαράδες όπως ο Φρανς Κόμεν και ο γιος του συνεχίζουν να αλιεύουν χέλια και εκτός σεζόν, για να τα απελευθερώσουν από την άλλη πλευρά του φράγματος, ώστε να μπορέσουν να φτάσουν με ασφάλεια στη θάλασσα: «__Αυτά τα χέλια μεγαλώνουν εδώ για 15-30 χρόνια. Δεν θα ήταν σωστό ηθικά να τα αφήσουμε να τραυματιστούν σ’ αυτό το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο», επισημαίνει ο Κόμεν.
Οι ψαράδες πληρώνονται για αυτή τη δουλειά από το Ολλανδικό Ίδρυμα Εμπόρων, Καλλιεργητών και Αλιέων Χελιών και από το κλάδο υδροηλεκτρικής ενέργειας. Το Ίδρυμα υποστηρίζει ότι τα αλιεύματα που απελευθερώνονται, έχουν εξαπλασιαστεί από το 2013. Αυτό αποδεικνύει ότι η προσπάθεια που γίνεται δεν είναι μάταιη και ο πληθυσμός των χελιών σταδιακά ανακάμπτει.
Τα θετικά σημάδια είναι ενθαρρυντικά αλλά τα χέλια παραμένουν ένα είδος που κινδυνεύει. Λόγω του μεγάλου κύκλου ζωής τους, η αποκατάσταση του πληθυσμού τους θα απαιτήσει πολλές δεκαετίες συνεχών δράσεων.
Ο Άντριου Κερ, πρόεδρος της SEG τονίζει: «Στην Ευρώπη, έχουμε τώρα την Πράσινη Συμφωνία. Υπάρχει πλέον ένας συνδυασμός κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Αυτό που θέλουμε είναι μια Πράσινη Συμφωνία για τα χέλια, μια συμφωνία γι’ αυτό το είδος, ώστε να αυξηθεί ο πληθυσμός τους».