Η ΕΕ έχει επιβάλει αρκετούς γύρους κυρώσεων κατά του διαβόητου «σκιώδους στόλου» της Ρωσίας. Πρέπει όμως να γίνουν περισσότερα;
ΔΙΑΦΉΜΙΣΗ
«Όσο περισσότερο καιρό η Ρωσία διεξάγει πόλεμο, τόσο πιο σκληρή είναι η απάντησή μας», δήλωσε αυτή την εβδομάδα η Ύπατη Εκπρόσωπος Κάγια Κάλας, αφού οι υπουργοί Εξωτερικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενέκριναν επίσημα έναν νέο γύρο κυρώσεων κατά της Ρωσίας για την εισβολή πλήρους κλίμακας στην Ουκρανία.
Τα μέτρα έθεσαν στη μαύρη λίστα 189 πλοία που ανήκουν στον λεγόμενο «σκιώδη στόλο» της Μόσχας, αυξάνοντας τον συνολικό αριθμό των πλοίων που υπόκεινται σε περιορισμούς σε σχεδόν 350.
Την επόμενη ημέρα, η Πολωνία προέβη σε μια εντυπωσιακή ανακοίνωση. «Ένα ρωσικό πλοίο του "σκιώδους στόλου" που υπόκειται σε κυρώσεις έκανε ύποπτους ελιγμούς κοντά στο καλώδιο ηλεκτρικής ενέργειας που συνδέει την Πολωνία με τη Σουηδία», έγραψε ο πρωθυπουργός Ντόναλντ Τουσκ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
«Μετά από αποτελεσματική παρέμβαση του στρατού μας, το πλοίο κατέπλευσε σε ένα από τα ρωσικά λιμάνια».
Η σύμπτωση των γεγονότων αποκάλυψε, για άλλη μια φορά, τις τρομερές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ΕΕ στην πολύχρονη αποστολή της να πατάξει τον ασαφή στολίσκο των ετοιμόρροπων δεξαμενόπλοιων που έχει αναπτύξει η Μόσχα στη θάλασσα σε μια τολμηρή και επικίνδυνη προσπάθεια να παρακάμψει τους αυστηρούς οικονομικούς περιορισμούς που έχει επιβάλει η Δύση.
Η πολιτική εστίαση στον «σκιώδη στόλο»όπως είναι ευρέως γνωστός, αυξάνεται σταθερά από τον Ιούνιο του 2024, την πρώτη φορά που οι Βρυξέλλες ταυτοποίησαν τα πετρελαιοφόρα που διαχειρίζονται οι Ρώσοι και τους αρνήθηκαν την πρόσβαση σε λιμάνια της ΕΕ και υπηρεσίες της ΕΕ. Τότε, η λογική πίσω από τη μαύρη λίστα επικεντρωνόταν κυρίως στην αποτροπή καταστρατήγησης μεγάλης κλίμακας.
Όμως μια σειρά περιστατικών στη Βαλτική Θάλασσα, συμπεριλαμβανομένου ενός περιστατικού τον Δεκέμβριο, κατά το οποίο η Φινλανδία κατέσχεσε ένα πετρελαιοφόρο που ήταν ύποπτο ότι έκοψε σκόπιμα ένα κρίσιμο υποθαλάσσιο καλώδιο, προκάλεσε ευρεία ανησυχία και έφερε στο φως τους ακραίους κινδύνους που εγκυμονεί ο «σκιώδης στόλος» για την ασφάλεια και το περιβάλλον του μπλοκ.
Την περασμένη εβδομάδα, η Εσθονία εξέδωσε αυστηρή προειδοποίηση: Η Ρωσία είναι πλέον πρόθυμη να προστατεύσει τα γερασμένα πλοία της με στρατιωτική βία, αν χρειαστεί, για να καταστήσει δυνατό το διπρόσωπο εμπόριο πετρελαίου στη θάλασσα.
Το μήνυμα ήρθε μετά την αναχαίτιση από τη χώρα ενός ύποπτου σκάφους που έπλεε στα ύδατά της χωρίς να φαίνεται να έχει σημαία ή ασφάλιση. Αφού οι εσθονικές αρχές σταμάτησαν το πλοίο, ένα ρωσικό στρατιωτικό αεροπλάνο εμφανίστηκε στο σημείο.
«Αυτό το μαχητικό αεροσκάφος παραβίασε την επικράτεια του ΝΑΤΟ για ένα λεπτό. Αυτό είναι κάτι πολύ καινούργιο», δήλωσε ο Εσθονός υπουργός Εξωτερικών Μάρκους Τσάχκνα σε συνάντηση του ΝΑΤΟ στην Τουρκία.
«Πρέπει να καταλάβουμε ότι η Ρωσία έχει επίσημα δεθεί και συνδεθεί με τον ρωσικό σκιώδη στόλο», τόνισε. «Πρέπει να καταλάβουμε ότι η κατάσταση είναι πραγματικά σοβαρή».
Η δαπανηρή υποστήριξη του Πούτιν
Το Κρεμλίνο συγκέντρωσε τον «σκιώδη στόλο» του ως απάντηση στο ανώτατο όριο τιμών στο ρωσικό θαλάσσιο πετρέλαιο που καθιέρωσαν οι G7 και η Αυστραλία τον Δεκέμβριο του 2022 μετά από μήνες εντατικών διαπραγματεύσεων. Η πρωτοποριακή πρωτοβουλία απαγόρευσε στις δυτικές εταιρείες να παρέχουν βασικές υπηρεσίες σε ρωσικά δεξαμενόπλοια, όπως ασφάλιση, χρηματοδότηση και σημαία, που πωλούσαν αργό πετρέλαιο πάνω από τη συμφωνημένη τιμή των 60 δολαρίων ανά βαρέλι.
Η G7 εισήγαγε δύο πρόσθετα ανώτατα όρια για τα προϊόντα premium-to-crude (100 δολάρια ανά βαρέλι) και τα προϊόντα discount-to-crude (45 δολάρια ανά βαρέλι).
Με τον διεθνή έλεγχο να βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα, η Μόσχα κατέφυγε σε κακοδιατηρημένα δεξαμενόπλοια, ορισμένα ηλικίας 20 ετών και άνω, τα οποία διαχειρίζονταν με περίπλοκες δομές σχεδιασμένες να αποκρύπτουν την πραγματική ιδιοκτησία και τον χειριστή τους. Τα πλοία είχαν υποβαθμισμένη ασφάλιση, εκτός του κορυφαίου συνασπισμού της αγοράς, και «σημαίες ευκαιρίας» από χώρες που δεν ήθελαν να ακολουθήσουν τους δυτικούς περιορισμούς, όπως ο Παναμάς, η Λιβερία και οι Νήσοι Μάρσαλ.
Με την πάροδο του χρόνου, το Κρεμλίνο συγκέντρωσε έναν μεγάλο στόλο που περιελάμβανε έως και 650 δεξαμενόπλοια, ικανά να αποφεύγουν την επιτήρηση των συμμάχων της G7 μέσω μιας σειράς παραπλανητικών πρακτικών, όπως η μετάδοση παραποιημένων δεδομένων και η απενεργοποίηση των αναμεταδοτών για να γίνονται αόρατα.
Το στοίχημα απέδωσε: από το 2022, η Ρωσία πωλεί σταθερά πετρέλαιο σε τιμή που υπερβαίνει το ανώτατο όριο των 60 δολαρίων, φθάνοντας μέχρι και τα 85 δολάρια τον περασμένο Απρίλιο. Η Κίνα και η Ινδία έχουν αντικαταστήσει την Ευρώπη ως οι κορυφαίοι πελάτες πετρελαίου της Ρωσίας, παρέχοντας ζωτικά έσοδα για την πολεμική οικονομία.
Αλλά αυτό είχε επίσης σημαντικό κόστος: σύμφωνα με τη Σχολή Οικονομικών Επιστημών του Κιέβου (KSE), η Μόσχα δαπάνησε 10 δισεκατομμύρια δολάρια για την κατασκευή της αρμάδας, η οποία σήμερα διαχειρίζεται την πλειονότητα του εμπορίου αργού πετρελαίου της Ρωσίας παγκοσμίως.
Στις Βρυξέλλες, η κραυγαλέα καταστρατήγηση σύντομα μετατράπηκε σε ένα όλο και πιο ανυπόφορο πρόβλημα, το οποίο επιδεινώθηκε από το δυσάρεστο γεγονός ότι ένα σημαντικό ποσοστό αυτών των πεπαλαιωμένων δεξαμενόπλοιων πωλήθηκε στη Ρωσία από δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το μπλοκ απέφυγε να εισαγάγει μια απλή απαγόρευση της πώλησης ή της μεταβίβασης ιδιοκτησίας δεξαμενόπλοιων στη Ρωσία, παρά το γεγονός ότι έχει απαγορεύσει χιλιάδες άλλες εξαγωγές που η Μόσχα είχε μεγάλη ανάγκη.
Αντ' αυτού, εισήγαγε ένα σύστημα κοινοποίησης βάσει του οποίου οι εταιρείες και τα άτομα της ΕΕ υποχρεούνται να ειδοποιούν για τις συναλλαγές αυτές, εάν ο δυνητικός αγοραστής συνδέεται με τη Ρωσία. Η πώληση απαγορεύεται εξ ορισμού, εκτός εάν η εθνική αρχή δώσει άδεια.
Μετά από αρκετούς γύρους κυρώσεων, η ΕΕ επέκτεινε τη μαύρη λίστα της σε 342 πλοία του «σκιώδους στόλου»ορισμένα από τα οποία έχουν επίσης τεθεί στο στόχαστρο του Ηνωμένου Βασιλείου και των ΗΠΑ. Το μπλοκ έχει επιβάλει μεμονωμένες κυρώσεις σε εταιρείες που επιτρέπουν την παράκαμψη του ανώτατου ορίου τιμών της G7, με πιο πρόσφατη την VSK, έναν εξέχοντα ασφαλιστή του ρωσικού ενεργειακού τομέα.
Η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν δήλωσε ότι επίκεινται και άλλες κυρώσεις.
«Αυτό σηματοδοτεί ότι, μετά από σχεδόν τρία χρόνια, οι δυτικές κυβερνήσεις αρχίζουν να παίρνουν σοβαρά το ζήτημα», δήλωσε στο euronews ο Πέτρας Κατίνας, αναλυτής ενέργειας στο Κέντρο Έρευνας για την Ενέργεια και τον Καθαρό Αέρα (CREA).
Ο συνεχιζόμενος χαρακτηρισμός έχει συμβάλει στον περιορισμό των θαλάσσιων δραστηριοτήτων του στόλου, καθώς τα λιμάνια είναι όλο και πιο απρόθυμα να δεχτούν φορτία από πλοία που βρίσκονται στη μαύρη λίστα, δήλωσε ο Κατίνας. Η τελευταία μηνιαία έκθεση της CREA δείχνει ότι το μερίδιο των «σκιωδών» δεξαμενόπλοιων για τη μεταφορά ρωσικού πετρελαίου έχει μειωθεί από 65% τον Ιανουάριο σε 53% τον Απρίλιο, με το υπόλοιπο 47% να γίνεται από δεξαμενόπλοια που ανήκουν ή είναι ασφαλισμένα από χώρες της G7, τα οποία πρέπει να συμμορφώνονται με το ανώτατο όριο τιμών.
Ωστόσο, παραμένουν αρκετά παραθυράκια. Για παράδειγμα, οι μεταφορές από πλοίο σε πλοίο, τις οποίες η Ρωσία χρησιμοποιεί για να συγκαλύψει την προέλευση του αργού πετρελαίου της και να το πουλήσει δόλια στις παγκόσμιες αγορές.
«Οι επιχειρήσεις αυτές θα πρέπει να απαγορευτούν εντελώς, καθώς αποτελούν σαφή κίνδυνο για την επιβολή κυρώσεων και τη θαλάσσια ασφάλεια», δήλωσε ο Κατίνας.
Η αδιαπέραστη αδιαφάνεια που περιβάλλει τον «σκιώδη στόλο» έχει μετατρέψει την καταστολή σε ένα είδος Λερναίας Ύδρας: μόλις ένα πλοίο μπαίνει στη μαύρη λίστα, ένα άλλο αναδύεται από τη σκιά. Μερικές φορές, ακόμη και αυτά που μπαίνουν στη μαύρη λίστα καταφέρνουν να αναδυθούν.
«Τα δεδομένα δείχνουν σαφώς ότι η επιβολή κυρώσεων στα σκάφη δεν είναι αρκετή. Χρειάζεται πιο ισχυρή επιβολή για να διασφαλιστεί ότι αυτοί οι χαρακτηρισμοί έχουν πραγματικό αντίκτυπο», σύμφωνα με την Γιούλια Πάβιτσκα, υπεύθυνη του προγράμματος κυρώσεων στο Ινστιτούτο Οικονομικής Σχολής του Κιέβου.
«Δεν παραμένουν όλα τα πλοία στα οποία έχουν επιβληθεί κυρώσεις αδρανή μετά την καταχώρισή τους», προειδοποίησε η ίδια, σημειώνοντας ότι πολλά πλοία φόρτωσαν ρωσικό πετρέλαιο «τουλάχιστον μία φορά» μετά την προσθήκη τους στη μαύρη λίστα της ΕΕ.
Μια πιθανή αλλαγή παιχνιδιού θα μπορούσε να περιλαμβάνει την εισαγωγή αυστηρών περιορισμών στη διέλευση των πλοίων του «σκιώδους στόλου» από τα ευρωπαϊκά ύδατα, ώστε να παρεμποδίζεται η ικανότητα πλοήγησής τους.
«Αν και αυτό πιθανότατα θα απαιτούσε την ισχυρότερη πολιτική βούληση και δράση», παραδέχεται η Πάβιτσκα.
Το διεθνές ναυτικό δίκαιο προβλέπει το δικαίωμα της αβλαβούς διέλευσης που υποχρεώνει όλα τα κράτη να εγγυώνται την ανεμπόδιστη και χωρίς διακρίσεις διέλευση των ξένων σκαφών. Το δικαίωμα αυτό συνεπάγεται βαρύ βάρος απόδειξης για να δικαιολογηθεί η επιβίβαση και κατάσχεση ενός ξένου πλοίου, η οποία θεωρείται ριζική επιλογή που πρέπει να βασίζεται σε σαφείς λόγους παράνομης δραστηριότητας, όπως έκανε η Φινλανδία όταν σταμάτησε το Eagle S με υποψίες για σαμποτάζ και βανδαλισμούς.
Θεωρητικά, η επέκταση της ερμηνείας αυτού του δικαιώματος ώστε να εξουσιοδοτηθούν οι αρχές να αναχαιτίζουν και να σταματούν τα πλοία του «σκιώδους στόλου» σε ευρεία και τακτική κλίμακα θα επέτρεπε στην ΕΕ να φέρει την καταστολή της, η οποία επικρίνεται για υπερβολικά σταδιακή εφαρμογή, στο επόμενο επίπεδο αποτελεσματικότητας.
Θα μπορούσε όμως εύκολα να γυρίσει μπούμερανγκ, δίνοντας το κακό παράδειγμα στον υπόλοιπο κόσμο: σε πρόσφατη μελέτη του, το Διεθνές Ινστιτούτο Στρατηγικών Μελετών (IISS) προειδοποίησε ότι ένα τέτοιο επιθετικό σχέδιο θα ενθάρρυνε τα «αναθεωρητικά κράτη», όπως η Κίνα, το Ιράν και η Ρωσία, να «καταχραστούν το σύστημα περισσότερο από ό,τι έχουν ήδη κάνει» και «να αφήσουν τη Δύση πιο ευάλωτη στις κατηγορίες που ήδη αντιμετωπίζει για ασυνέπεια στην εφαρμογή των παγκόσμιων αρχών».