Μετά από μια δύσκολη εβδομάδα κατά την οποία οι ΗΠΑ επέκριναν την ΕΕ για τα πάντα, οι Ευρωπαίοι σκέφτονται το μέλλον της διατλαντικής σχέσης, αλλά παραμένουν διχασμένοι ως προς τον τρόπο αντίδρασης.
Δεν είναι απλά ένα χτύπημα, είναι σφυροκόπημα.
Έτσι περιέγραψε ένας Ευρωπαίος διπλωμάτης το εβδομαδιαίο πολιτικό σφυροκόπημα της κυβέρνησης Τραμπ που κατευθύνεται κατευθείαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η αρχή έγινε όταν η νέα Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ προειδοποίησε ότι η ΕΕ πρέπει να αλλάξει πορεία σε μια σειρά κρίσιμων ζητημάτων ή να ρισκάρει «πολιτισμική εξάλειψη», μια διατύπωση που άναψε φωτιές στις Βρυξέλλες.
Από τη διεθνή θέση της Ευρώπης μέχρι ζητήματα καθαρά εσωτερικής πολιτικής, όπως η μετανάστευση και οι κανονισμοί, η διοίκηση Τραμπ στοχοποίησε την ΕΕ πιο επιθετικά από ποτέ. Το ερώτημα που τίθεται πλέον από ευρωπαϊκής πλευράς είναι κατά πόσο οι ΗΠΑ παραμένουν πραγματικός σύμμαχος.
Η σύγκρουση πήρε παγκόσμιες διαστάσεις όταν ο Ίλον Μασκ, ο πλουσιότερος άνθρωπος στον κόσμο και ιδιοκτήτης της πλατφόρμας X, επιτέθηκε σε Ευρωπαίους αξιωματούχους για το πρόστιμο που του επιβλήθηκε λόγω παραβίασης των ψηφιακών κανόνων, προτείνοντας μάλιστα την κατάργηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αποκάλεσε μάλιστα τους Ευρωπαίους ηγέτες «κομισάριους» και δήλωσε ότι η ΕΕ «δεν αποτελεί πλέον δημοκρατία».
Σε δηλώσεις του σε δημοσιογράφους τη Δευτέρα, ο πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ επανέλαβε τα σχόλια αυτά, λέγοντας ότι το πρόστιμο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής "ήταν άσχημο" και ότι η Ευρώπη "πηγαίνει προς μια κακή κατεύθυνση".
Ευρωπαίος διπλωμάτης δήλωσε στο Euronews ότι τα σχόλια που προέρχονται από τις ΗΠΑ έμοιαζαν περισσότερο με ανάμειξη στην εσωτερική πολιτική παρά με ζήτημα εθνικής ασφάλειας.
Ένας δεύτερος διπλωμάτης υποστήριξε ότι το πρόστιμο των 120 εκατομμυρίων ευρώ σε βάρος του Μασκ, πολύ χαμηλότερο από τον μέσο όρο των ποινών που επιβάλλονται σε Big Tech για παραβίαση παρόμοιων κανόνων, αξιοποιείται για πολιτικούς σκοπούς. Για λόγους σύγκρισης, η Επιτροπή επέβαλε πρόστιμο ύψους 2,95 δισ. ευρώ στην Google για παραβίαση των αντιμονοπωλιακών κανόνων της ΕΕ νωρίτερα φέτος.
Το ζήτημα, δήλωσε ο διπλωμάτης, δεν είναι το πρόστιμο, αλλά η αρχή που κρύβεται πίσω από αυτό.
Η ΕΕ επιχειρεί να κρατήσει μια λεπτή ισορροπία: από τη μία, χρειάζεται να διατηρήσει την αμερικανική δέσμευση σε μια κρίσιμη γεωπολιτική συγκυρία και με το μέλλον της Ουκρανίας ανοιχτό· από την άλλη, πρέπει να διαφυλάξει το κυριαρχικό της δικαίωμα να καθορίζει τους δικούς της κανόνες και πολιτικές.
Making Europe great again (Κάνοντας την Ευρώπη ξανά μεγάλη)
Στο βάθος, οι δύο πλευρές απομακρύνονται ολοένα και περισσότερο στις θεμελιώδεις αντιλήψεις τους για τον κόσμο.
Η ΕΕ αυτοπροσδιορίζεται ως υπέρμαχος του πολυμερούς συστήματος, του εμπορίου με κανόνες και του διεθνούς δικαίου. Ο Τραμπ, αντιθέτως, διαχρονικά πρεσβεύει την πολιτική «America First» (πρώτα η Αμερική).
Στη δεύτερη θητεία του, ο πρόεδρος έχει πάει αυτή την προσέγγιση ακόμη πιο μακριά, επιδιώκοντας να ανασχηματίσει τις διεθνείς σχέσεις μέσω δασμών, διμερών αντί πολυμερών συμφωνιών και επιστροφής σε λογικές «μεγάλων δυνάμεων».
Οι ΗΠΑ υποστηρίζουν ότι, αν και η Ευρώπη παραμένει στρατηγικά σημαντική και φυσικός σύμμαχος, η σχέση μπορεί να διατηρηθεί μόνο εάν η ΕΕ αλλάξει: περιορίζοντας τη «γραφειοκρατία» των υπερεθνικών κανόνων και επιστρέφοντας σε έναν πιο «απλό» πυρήνα. Όπως λέει συχνά το επιτελείο Τραμπ: «Η Ευρώπη πρέπει να παραμείνει Ευρώπη».
Για να αλλάξει η πορεία της ηπείρου, οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν στη Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας ότι θα καλλιεργήσουν σχέσεις με τα «πατριωτικά κόμματα» της Ευρώπης — χωρίς ωστόσο να προσδιορίσουν ποια είναι αυτά. Η εννόηση είναι σαφής: αναφορά σε συντηρητικές δυνάμεις που αντιτίθενται στους «μη εκλεγμένους αξιωματούχους» των Βρυξελλών.
Για τον Τραμπ, ο Ούγγρος πρωθυπουργός Βίκτορ Όρμπαν είναι ένας φυσικός σύμμαχος. Το ίδιο και η Ιταλίδα πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι, η οποία υποστηρίζει ότι πρέπει να διατηρηθεί η ενότητα της Δύσης. Υπάρχουν όμως αποχρώσες διαφορές μεταξύ των δύο ηγετών: εκεί που η προσωπικότητα του Όρμπαν βασίζεται στην άμεση αντίσταση στις Βρυξέλλες, η Μελόνι έχει ακολουθήσει μια προσέγγιση διπλής κατεύθυνσης, συνεργαζόμενη στενά με τα θεσμικά όργανα της ΕΕ, διατηρώντας παράλληλα το συντηρητικό της προφίλ στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.
«Οι εσωτερικές υποθέσεις της Ευρώπης αφορούν την Ευρώπη»
Το «Make Europe Great Again» (να ξανακάνουμε μεγάλη την Ευρώπη) πάντως έχει κόστος για τους Ευρωπαίους και αυτό δεν περνά απαρατήρητο.
Ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Αντόνιο Κόστα, ο οποίος ηγείται της ομάδας των 27 ηγετών, απέρριψε την Εθνική Στρατηγική Ασφάλειας με τον πιο έντονο τρόπο από κάθε εν ενεργεία αξιωματούχο της ΕΕ μέχρι σήμερα, λέγοντας ότι οι σύμμαχοι δεν παρεμβαίνουν ο ένας στις εσωτερικές δημοκρατικές διαδικασίες του άλλου.
Ο Γερμανός καγκελάριος Φρίντριχ Μερτς ενίσχυσε αυτή τη θέση, δηλώνοντας ότι η ευρωπαϊκή δημοκρατία δεν χρειάζεται «σωτήρες» και ότι θέματα εσωτερικής πολιτικής πρέπει να τα επιλύουν οι Ευρωπαίοι. Περιέγραψε μάλιστα ορισμένες αμερικανικές αιτιάσεις ως «απαράδεκτες».
Η Κάγια Κάλας, επικεφαλής της ευρωπαϊκής διπλωματίας και πρώην πρωθυπουργός της Εσθονίας, δήλωσε στο Euronews πως οι εσωτερικές ευρωπαϊκές υποθέσεις είναι ευθύνη των Ευρωπαίων, ενώ «οι απειλές από Ρωσία έως Ιράν απαιτούν συνεργασία» με τις ΗΠΑ.
Ο προκάτοχός της, Ζοζέπ Μπορέλ, γνωστός για την ωμή του γλώσσα, υποστήριξε ότι η κυβέρνηση Τραμπ στην ουσία ενθαρρύνει τη διάλυση της ΕΕ σε ξεχωριστά κράτη και την ενίσχυση ιδεολογικά συγγενών κομμάτων.
Σύμφωνα με τον ίδιο, η αμερικανική κυβέρνηση θέλει μια «λευκή Ευρώπη, διαιρεμένη σε έθνη», υποταγμένη στις αμερικανικές εξωτερικές ανάγκες. Σε ανάρτησή του την Τρίτη, κάλεσε τους Ευρωπαίους ηγέτες να απαντήσουν με τρόπο που να υπερασπίζεται την ευρωπαϊκή κυριαρχία και να «σταματήσουν να προσποιούνται ότι ο πρόεδρος Τραμπ δεν είναι αντίπαλος».
Ανταγωνιστικά συμφέροντα, διαφορετικές προσεγγίσεις
Η ευρωπαϊκή αντίδραση περιπλέκεται από την πολυφωνία στο εσωτερικό της Ένωσης. Παρότι οι περισσότεροι ηγέτες ενοχλήθηκαν από το ύφος της αμερικανικής πλευράς, δεν έχει διαμορφωθεί μέχρι στιγμής ενιαία γραμμή. Η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, δεν έχει σχολιάσει ούτε το επίμαχο στρατηγικό έγγραφο ούτε το πρόστιμο στον Μασκ.
Στην πραγματικότητα, ως επί το πλείστον, η Επιτροπή έχει επιλέξει την αποκλιμάκωση των εντάσεων προκειμένου να σταθεροποιήσει τη σχέση με την Ουάσινγκτον σε μια περίπλοκη περίοδο για τις διεθνείς σχέσεις.
Σε αυτό το πλαίσιο, αλλά και υπό τον φόβο οικονομικών συνεπειών, τόσο η Επιτροπή όσο και τα κράτη-μέλη αποδέχθηκαν το καλοκαίρι μια άνιση εμπορική συμφωνία: οι ΗΠΑ τριπλασίασαν τους δασμούς σε ευρωπαϊκές εξαγωγές στο 15%, ενώ η ΕΕ μείωσε σημαντικά τους δασμούς στα περισσότερα βιομηχανικά προϊόντα των ΗΠΑ.
Οι επικριτές έκαναν λόγο για ταπείνωση, ενώ διεθνείς οργανισμοί όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο επαίνεσαν την ΕΕ για την υπεύθυνη επιλογή της.
Στο μεταξύ, αξιωματούχοι της Επιτροπής υποστήριζαν ότι με την Ουκρανία να επισκιάζει όλες τις εξελίξεις, η συμφωνία ήταν το αναγκαίο τίμημα για να παραμείνει η Ουάσινγκτον στο πλευρό της Ευρώπης. Ωστόσο, αυτό δεν μεταφράστηκε σε μεγαλύτερο ευρωπαϊκό ρόλο στις διαπραγματεύσεις ΗΠΑ–Ρωσίας–Ουκρανίας. Η αμερικανική κυβέρνηση έχει επίσης υπονοήσει επανειλημμένα ότι η Ευρώπη έχει «μη ρεαλιστικές» προσδοκίες για τον πόλεμο.
Την ίδια ώρα, η ευρωπαϊκή σκληρή δεξιά αποφεύγει να επιτεθεί δημοσίως στον Τραμπ, λόγω ιδεολογικής εγγύτητας. Ζητά και εκείνη σκληρότερη στάση στο μεταναστευτικό και χαιρέτισε την επιστροφή του ως «τέλος της woke εποχής», έστω κι αν ο ορισμός του όρου ποικίλλει.
Για την ΕΕ, η απάντηση ίσως βρίσκεται στην ανάληψη μεγαλύτερης ευθύνης και στην ενίσχυση της αυτονομίας της σε κρίσιμους τομείς.
Μιλώντας στο Euronews, o Επίτροπος Άμυνας, Αντριους Κουμπίλιους, υπογράμμισε ότι η Ευρώπη πρέπει να ακολουθήσει τον δικό της δρόμο, αντί να αντιδρά αποσπασματικά.
«Χρειαζόμαστε περισσότερη ανεξαρτησία, τόσο στις αμυντικές μας δυνατότητες όσο και στη γεωπολιτική μας στάση», πρόσθεσε.
«Πρέπει ίσως να ξεπεράσουμε τις νοοτροπίες που μας κάνουν να περιμένουμε πάντα πρωτοβουλίες από την Ουάσινγκτον.»
Για την Ευρώπη, αυτό είναι αχαρτογράφητο έδαφος.