Η αλιεία επηρεάζει το θαλάσσιο περιβάλλον με πολλούς επιβλαβείς τρόπους, παρά τις καλές προθέσεις των ψαράδων. Μπορεί η τεχνολογική καινοτομία να βοηθήσει στη μείωση της καταστροφής;
Το αρχιπέλαγος Μπερλένγκας στα ανοιχτά της Πορτογαλίας είναι ένα φυσικό καταφύγιο: μια πολύτιμη περιοχή αναπαραγωγής για μύχους, κορμοράνους, γλάρους και άλλα θαλασσοπούλια.
Η Άνα Αλμέιντα και η Ελιζαμπέτε Σίλβα είναι υπεύθυνες θαλάσσιας ζωής στην πορτογαλική οργάνωση για τη μελέτη των πουλιών: «Τα θαλασσοπούλια είναι καταπληκτικά! Είναι πουλιά που εξερευνούν τρία διαφορετικά περιβάλλοντα: τον ουρανό, τη γη και τη θάλασσα. Και μπορούν να προσαρμοστούν εκπληκτικά στο νερό. Είναι ανθεκτικά και είναι εξαιρετικοί φρουροί της υγείας των θαλασσών μας. Αν λοιπόν μειωθούν, μας αποκαλύπτεται ότι η θάλασσα δεν είναι πια υγιής και ότι πρέπει να κάνουμε κάτι» εξηγεί η Άνα.
Εδώ και χρόνια, βοηθούν τους τοπικούς πληθυσμούς. Στα μεγάλα νησιά του αρχιπελάγους, διατηρούν τεχνητές φωλιές για να μπορούν οι μύχοι να μεγαλώσουν τα μικρά τους. Ορισμένα είδη πουλιών τα πάνε καλά, άλλα μειώνονται σταθερά, ορισμένα έχουν εξαφανιστεί εντελώς τις τελευταίες δεκαετίες: _«_Τα θαλάσσια πτηνά είναι η ομάδα των πουλιών που κινδυνεύουν περισσότερο από τις ανθρώπινες δραστηριότητες και από άλλες απειλές. Για παράδειγμα, ο μύχος των Βαλεαρίδων είναι το πιο απειλούμενο είδος θαλάσσιων πτηνών στην Ευρώπη. Χρησιμοποιεί αυτήν την περιοχή κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Οι προβλέψεις λένε ότι σε 60 χρόνια, εάν δεν κάνουμε τίποτα, θα εξαφανιστεί. Δεν θα υπάρχει πια. Άρα έχουμε πολλά είδη που αντιμετωπίζουν διαφορετικές απειλές και βιώνουν σοβαρή μείωση του πληθυσμού τους» συμπληρώνει η Άνα.
Γιατί όμως αυτή η μείωση; Μπορεί να σχετίζεται με το ψάρεμα σε αυτά τα πλούσια νερά;
Ο μισός πληθυσμός θαλάσσιων πτηνών στην Ευρώπη μειώνεται ή είναι σε κίνδυνο. Πολλά από αυτά τα πουλιά σκοτώνονται κατά λάθος από αγκίστρια και δίχτυα αλιευτικών σκαφών. Περισσότερα δηλαδή από 200.000 θαλάσσια πτηνά κάθε χρόνο. Ένα πουλί χάνεται κάθε τρία λεπτά, μόνο στα ευρωπαϊκά ύδατα.
Μια από τις σημαντικότερες αιτίες μείωσης των θαλάσσιων πτηνών είναι τα τυχαία παρεμπίπτοντα αλιεύματα. Εδώ στο Μπερλένγκας, οι οικολόγοι συνεργάζονται με ψαράδες σε ένα χρηματοδοτούμενο από την Ε.Ε. πρόγραμμα, προσπαθώντας να προστατεύσουν τα πουλιά με απλό και οικονομικά προσιτό τρόπο.
Αυτοί οι ψαράδες χρησιμοποιούν παραγάδι με δολωμένα αγκίστρια που επιπλέουν κοντά στην επιφάνεια της θάλασσας. Τα πουλιά που βουτούν για το δόλωμα μπορεί να γαντζωθούν και να τραυματιστούν ή ακόμα και να σκοτωθούν. Για τους ψαράδες, αυτά τα ατυχήματα δεν προκαλούν μόνο αναστάτωση, καταστρέφουν τον εξοπλισμό τους και μειώνουν τα αλιεύματα.
Ο Φρανσίσκο Νούνες είναι ψαράς: «Δεν μας αρέσει αυτό, γιατί πέρα από τη σύλληψη του πτηνού, καταστρέφεται η δουλειά μας. Αν παγιδευτεί ένα πουλί, δεν θα πιάσουμε ούτε ένα ψάρι σε όλη την περιοχή».
Οι ερευνητές δοκίμασαν πολλές μεθόδους για να κρατήσουν τα θαλασσοπούλια μακριά από τους ψαράδες, αλλά αυτό που φαίνεται να λειτουργεί καλύτερα είναι αυτό το απλό scarybird. Πετάει σαν χαρταετός, μοιάζει με αρπακτικό και μπορεί να τοποθετηθεί στη θάλασσα κοντά στα παραγάδια, διώχνοντας τα αληθινά πουλιά μακριά από την επικίνδυνη περιοχή. Η Ελιζαμπέτε Σίλβα αναφέρει: «Τα πουλιά μένουν μακριά, γεγονός που μειώνει τον κίνδυνο τυχαίας αιχμαλωσίας. Είναι εξαιρετικά αποτελεσματικό, επειδή είναι ένα πολύ απλό εργαλείο που βοηθά τα πουλιά και τους ψαράδες».
Το ερευνητικό πρόγραμμα αξιολογεί τώρα τα αποτελέσματα για να βοηθήσει στην προστασία των θαλάσσιων πτηνών και σε άλλα μέρη της Ευρώπης και του κόσμου. Είναι φιναλίστ για το φετινό ευρωπαϊκό βραβείο Natura.
Τι γίνεται όμως με την υποβρύχια ζωή; Τα χαμένα δίχτυα παγιδεύουν θαλάσσια ζώα για πολύ καιρό. Η αφαίρεσή τους μπορεί να είναι δαπανηρή και επικίνδυνη για τους δύτες. Και με τον καιρό, τα δίχτυα ψαρέματος διαλύονται σε μικροσκοπικά θραύσματα που βρίσκουν τον δρόμο τους στην τροφική αλυσίδα και τελικά φτάνουν στο πιάτο μας.
Η Μαρίζα Αλμέιντα είναι ερευνήτρια στην περιβαλλοντική χημεία στο CIIMAR: «Τα δίχτυα είναι φτιαγμένα από πλαστικά, επομένως έχουμε όλα τα προβλήματα που βλέπουμε σήμερα με τα πλαστικά στο νερό. Και παράγουν μικρά κομμάτια πλαστικού και στο τέλος μικροπλαστικά, τα οποία μπορεί να γίνουν τροφή για τα ψάρια και να καταλήξουν στην τροφική αλυσίδα. Ή μπορούν να απορροφήσουν πολλά ρυπογόνα στοιχεία που υπάρχουν στο νερό».
Στο CIIMAR, το Διεπιστημονικό Κέντρο Θαλάσσιας και Περιβαλλοντικής Έρευνας του Πανεπιστημίου του Πόρτο, οι επιστήμονες μελετούν τα μικροπλαστικά που προέρχονται από τον αλιευτικό εξοπλισμό και μπορούν να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα στη θαλάσσια ζωή, συμπεριλαμβανομένης της εξάπλωσης επιβλαβών μικροβίων. Η Σάντρα Ράμος είναι ερευνήτρια θαλάσσιας οικολογίας στο CIIMAR: «Υπάρχουν μερικά βακτήρια και κάποιοι μικροοργανισμοί που απορροφούνται στα πλαστικά. Είναι σαν ένα νέο σπίτι γι 'αυτούς. Επομένως, το πρόβλημα δεν είναι μόνο φυσικό, αλλά είναι επίσης ότι τα μικροπλαστικά μπορούν να λειτουργήσουν σαν μεταφορέας άλλων ρυπογόνων στοιχείων σε όλες τις μορφές ζωής που τα καταπίνουν».
Το καλύτερο είναι να βρούμε και να ανακτήσουμε ένα χαμένο δίχτυ πριν διαλυθεί σε μικρά κομμάτια. Οι ερευνητές της CIIMAR συνεργάστηκαν με μηχανικούς ρομποτικής από το ινστιτούτο INESC TEC σε ένα άλλο ευρωπαϊκό πρόγραμμα, το «NetTag». Σχεδιάζουν ένα ρομπότ με το όνομα IRIS που μπορεί να βρει το δρόμο του κάτω από το νερό χρησιμοποιώντας την ακουστική και την τεχνητή νοημοσύνη.
Ο Αλφρέντο Μαρτίνς είναι επικεφαλής ερευνητής ρομποτικής στην INESC TEC/ISEP: _«_Αυτό το ρομπότ αναπτύχθηκε για να βοηθήσει τους ψαράδες να βρουν χαμένο αλιευτικό εξοπλισμό, χαμένα δίχτυα. Για να γίνει αυτό, τα δίχτυα ψαρέματος είναι εξοπλισμένα με έναν μικρό μορφοτροπέα, ένα μικρό κομμάτι ακουστικού συστήματος. Μοιάζει με αυτόν τον μικρό κύλινδρο που βλέπουμε εδώ. Όταν βάζουμε το ρομπότ κάτω από το νερό, το ρομπότ αρχίζει να αναζητεί έναν ήχο, αρχίζει να ρωτά, είναι κανείς εκεί έξω; Και έτσι αυτή η συσκευή θα του απαντήσει. Έτσι το ρομπότ μπορεί να κατευθυνθεί προς το δίχτυ. Με αυτόν τον τρόπο, οι ψαράδες, όταν θέλουν να ανακτήσουν το δίχτυ, θα ρίξουν το ρομπότ στο νερό και το ρομπότ μπορεί να αρχίσει να ψάχνει πού είναι το δίχτυ».
Οι μηχανικοί είναι πολύ ευχαριστημένοι με το πώς λειτουργεί το IRIS στην πειραματική πισίνα. Θα μπορέσει όμως να αποδώσει εξίσου καλά στην ανοιχτή θάλασσα, με όλα τα υποβρύχια ρεύματα, τα εμπόδια και την περιορισμένη ορατότητά του; Για να το μάθουμε, πηγαίνουμε μια βόλτα με ντόπιους ψαράδες. Δεν θέλουν να χάνουν τα δίχτυα τους, επειδή κοστίζει πολύ να αντικαταστήσουν. Ο Ζοάο Γκράτσα Νούνες είναι ψαράς: _«_Αν χάσουμε ένα δίχτυ προσπαθούμε να το ψαρέψουμε με ένα γάντζο. Αν δεν το βρούμε αμέσως, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα άλλο!»
Οι ερευνητές ρίχνουν το δίχτυ με την ακουστική συσκευή στη θάλασσα και στη συνέχεια βάζουν το IRIS να βρει και να φέρει πίσω το δίχτυ. Λένε ότι τέτοιες συσκευές είναι φθηνές και μπορούν να τοποθετηθούν σε όλα τα δίχτυα ψαρέματος χωρίς να επηρεαστεί το κόστος τους. Το ρομπότ είναι εύκολο στη χρήση και αρκετά οικονομικό, ώστε να το μοιράζονται μεταξύ τους τα αλιευτικά σκάφη:
«Κανονικά ένα τέτοιο ρομπότ πρέπει να είναι στην κατοχή του λιμανιού, ή της αλιευτικής ένωσης. Στη συνέχεια, εάν χρειαστεί να σηκώσουν αλιευτικό εξοπλισμό κάτω από το νερό ή να επιθεωρήσουν κάτι και να δουν τι συμβαίνει σε ένα συγκεκριμένο μέρος, τότε μπορούν να χρησιμοποιήσουν αυτό το κοινό εργαλείο, που είναι το ρομπότ» επισημαίνει ο Αλφρέντο Μαρτίνς.
Καθώς το πρωτότυπο κοντεύει να ολοκληρωθεί, οι ερευνητές στοχεύουν να βρουν έναν συνεργάτη για να προχωρήσει στην εμπορική διάθεση του ρομπότ, στο άμεσο μέλλον. Η ελπίδα είναι να δώσουν στον αλιευτικό κλάδο ένα ακόμη εργαλείο για τη μείωση των περιβαλλοντικών του επιπτώσεων και την καλύτερη προστασία της θαλάσσιας ζωής.