Σε μια τολμηρή κίνηση, η ΕΕ αποφάσισε να ακινητοποιήσει επ' αόριστον τα ρωσικά κρατικά περιουσιακά στοιχεία, αντιδρώντας στις εξωτερικές πιέσεις για την αποδέσμευση των κεφαλαίων πριν η Μόσχα συμφωνήσει να καταβάλει πολεμικές αποζημιώσεις στην Ουκρανία
Την ίδια εβδομάδα που ο Ντόναλντ Τραμπ απέρριψε τις ευρωπαϊκές χώρες ως "παρακμάζουσες" και τους Ευρωπαίους ηγέτες ως "αδύναμους", αυτοί επέστρεψαν πάνοπλοι.
Σε μια τολμηρή κίνηση, η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε την Πέμπτη να ενεργοποιήσει μια ρήτρα έκτακτης ανάγκης στις συνθήκες για να ακινητοποιήσει επ' αόριστον τα περιουσιακά στοιχεία της ρωσικής Κεντρικής Τράπεζας, αξίας 210 δισεκατομμυρίων ευρώ σε όλη την επικράτεια του μπλοκ.
Ως αποτέλεσμα, η ΕΕ θωράκισε την ισχυρότερη μόχλευση, απώθησε την εξωτερική παρέμβαση και απομόνωσε τα χρήματα από την πολεμική μηχανή του Κρεμλίνου - όλα μαζί.
"Στέλνουμε ένα ισχυρό μήνυμα στη Ρωσία ότι όσο συνεχίζεται αυτός ο βάναυσος επιθετικός πόλεμος, το κόστος για τη Ρωσία θα συνεχίσει να αυξάνεται", δήλωσε η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν. "Αυτό είναι ένα ισχυρό μήνυμα προς την Ουκρανία: Θέλουμε να διασφαλίσουμε ότι ο γενναίος γείτονάς μας θα γίνει ακόμη πιο ισχυρός στο πεδίο της μάχης και στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων".
Το μεγαλύτερο μέρος των περιουσιακών στοιχείων, 185 δισεκατομμύρια ευρώ, βρίσκεται στο Euroclear, ένα κεντρικό αποθετήριο τίτλων στις Βρυξέλλες, ενώ τα υπόλοιπα 25 δισεκατομμύρια ευρώ είναι κατανεμημένα σε τράπεζες σε πέντε κράτη μέλη.
Μέχρι τώρα, τα κεφάλαια έχουν παραλύσει υπό το παραδοσιακό καθεστώς κυρώσεων, το οποίο πρέπει να ανανεώνεται κάθε έξι μήνες με ομόφωνη απόφαση των κρατών μελών.
Αν και όλα τα πακέτα κυρώσεων κατά της Ρωσίας έχουν μέχρι στιγμής ανανεωθεί, η διαδικασία έχει γίνει όλο και πιο εύθραυστη. Νωρίτερα φέτος, η Ουγγαρία απείλησε όχι μία αλλά δύο φορές να ασκήσει βέτο στην ανανέωση, στέλνοντας τους πρεσβευτές σε έναν αγώνα δρόμου ενάντια στον χρόνο για να αποτρέψουν την πλήρη κατάρρευση των περιορισμών που με κόπο συγκεντρώθηκαν από τον Φεβρουάριο του 2022.
Η εμπειρία ήταν μελαγχολική και βάρυνε πολύ στο μυαλό όλων, όταν, μήνες αργότερα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έριξε μια φιλόδοξη ιδέα να διοχετεύσει τα ρωσικά περιουσιακά στοιχεία σε ένα μηδενικό δάνειο αποζημιώσεων προς την Ουκρανία.
Μεταξύ της πληθώρας των ερωτημάτων που περιέβαλλαν το πρωτοφανές δάνειο ήταν το πώς θα θωρακιστεί το κονδύλι των 210 δισεκατομμυρίων ευρώ από ανεπιθύμητα βέτο και τυχαίες αποδεσμεύσεις. Η κύρια ανησυχία ήταν ότι αν τα χρήματα απελευθερώνονταν εν μία νυκτί, αυτό θα μπορούσε να προκαλέσει κρίση ρευστότητας για το Euroclear και να ταρακουνήσει την ευρωζώνη.
Μια έξυπνη λεπτομέρεια
Αρχικά, η Επιτροπή πρότεινε την ενεργοποίηση του άρθρου 31.2 των Συνθηκών, ώστε η ανανέωση των κυρώσεων να μετατραπεί από ομοφωνία σε ειδική πλειοψηφία. Το άρθρο βασίζεται σε "στρατηγικά συμφέροντα και στόχους", οπότε οι αξιωματούχοι πίστευαν ότι είχαν ένα επιχείρημα να προβάλουν.
Ωστόσο, το άρθρο 31.2, γνωστό και ως "ρήτρα περαίωσης", συνοδεύεται από μια καφκική τροπή: κάθε χώρα μπορεί να επικαλεστεί "ζωτικούς και δηλωμένους λόγους εθνικής πολιτικής" για να ματαιώσει την αλλαγή. Με άλλα λόγια, απαιτείται ομοφωνία για να παρακαμφθεί η ομοφωνία.
Η αλλαγή αυτή, που προτάθηκε τον Σεπτέμβριο, εγκαταλείφθηκε αθόρυβα και η Επιτροπή στράφηκε σε μια άλλη διάταξη: Το άρθρο 122, το οποίο επιτρέπει στα κράτη μέλη να αποφασίζουν "με πνεύμα αλληλεγγύης" για μέτρα "κατάλληλα για την οικονομική κατάσταση".
Το άρθρο 122 έχει δύο σημαντικά πρακτικά πλεονεκτήματα: παρακάμπτει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και απαιτεί μόνο ειδική πλειοψηφία, επιτρέποντας στο μπλοκ να αντιδράσει ταχύτερα και να αποτρέψει ανεπιθύμητα βέτο. Μέχρι τώρα, το άρθρο 122 είχε χρησιμοποιηθεί στο πλαίσιο οικονομικών εκτάκτων αναγκών, κυρίως της πανδημίας COVID-19 και της ενεργειακής κρίσης του 2022.
Τον Μάρτιο, η Επιτροπή διεύρυνε την ερμηνεία του τι συνιστά οικονομική έκτακτη ανάγκη, όταν επικαλέστηκε τη διάταξη για τη θέσπιση ενός αμυντικού προγράμματος δανειοδότησης ύψους 150 δισεκατομμυρίων ευρώ, υποστηρίζοντας ότι η ΕΕ αντιμετώπιζε μια "άνευ προηγουμένου απειλή για την ασφάλεια". (Η απόφαση εξαπέλυσε την οργή του Κοινοβουλίου και τελικά οδήγησε σε αγωγή).
Τον περασμένο μήνα, η Επιτροπή βασίστηκε σε αυτό το σκεπτικό για να υποστηρίξει ότι ο πόλεμος της Ρωσίας είχε επίσης επιφέρει "σοβαρό οικονομικό αντίκτυπο" που αντανακλάται σε "διαταραχές του εφοδιασμού, μεγαλύτερη αβεβαιότητα, αυξημένα ασφάλιστρα κινδύνου, χαμηλότερες επενδύσεις και καταναλωτικές δαπάνες", καθώς και σε αμέτρητες υβριδικές επιθέσεις με τη μορφή εισβολών μη επανδρωμένων αεροσκαφών, σαμποτάζ και παραπληροφόρησης.
Ορισμένοι νομικοί εμπειρογνώμονες αμφισβήτησαν το επιχείρημα, δεδομένου ότι η πλήρους κλίμακας εισβολή πλησιάζει στην τέταρτη επέτειο. Ο πρωθυπουργός του Βελγίου Μπαρτ Ντε Βέβερ, ο κύριος πολέμιος του δανείου αποζημιώσεων, αμφισβήτησε επίσης την ύπαρξη οποιασδήποτε έκτακτης ανάγκης σε επίπεδο ΕΕ.
Όμως, τα εμφανή οικονομικά προβλήματα της Ευρώπης, σε συνδυασμό με την ασαφή διατύπωση του άρθρου 122 και την περιορισμένη νομολογία του, έδωσαν στην Επιτροπή αρκετό περιθώριο για να προχωρήσει.
"Είμαστε βέβαιοι ότι η αιτιολόγηση των οικονομικών ζημιών για την ενεργοποίηση αυτής της διάταξης της Συνθήκης έχει ικανοποιηθεί πέραν του απαιτούμενου", δήλωσε ο Βάλντις Ντομπρόβσκις, ο Ευρωπαίος Επίτροπος για την Οικονομία, απαντώντας στην κριτική.
Γεωπολιτικό διακύβευμα
Μετά την απόφαση, η οποία πέρασε με ευρεία υποστήριξη, τα κράτη μέλη θα απαγορεύεται αυστηρά να επιστρέφουν τυχόν κατασχεθέντα περιουσιακά στοιχεία στη ρωσική κεντρική τράπεζα.
Τα 210 δισ. ευρώ θα αποδεσμευτούν μόνο αφού η Ρωσία σταματήσει τον επιθετικό πόλεμο κατά της Ουκρανίας και οι ενέργειές της δεν απειλούν πλέον την ευρωπαϊκή οικονομία στο σύνολό της.
Για την απελευθέρωση των κρατικών κεφαλαίων θα απαιτηθεί νέα ειδική πλειοψηφία.
Στην πράξη, η ρύθμιση θέτει έναν εξαιρετικά υψηλό πήχη που είναι απίθανο να επιτευχθεί σύντομα. Για όλες τις προθέσεις και τους σκοπούς, τα περιουσιακά στοιχεία θα ακινητοποιηθούν sine die.
Ο Βίκτορ Όρμπαν της Ουγγαρίας, γνωστός επαγγελματίας του δικαιώματος βέτο, έσπευσε να καταγγείλει τη χρήση του άρθρου 122 ως "δικτατορία των Βρυξελλών" και υποσχέθηκε ότι η χώρα του θα κάνει "ό,τι περνάει από το χέρι της για να αποκαταστήσει μια νόμιμη τάξη", προτείνοντας να γίνει μήνυση.
Αξιωματούχοι και διπλωμάτες, αντίθετα, πανηγύρισαν την είδηση. Για πολλούς, προσέφερε μια δελεαστική προεπισκόπηση του πώς θα μπορούσε να μοιάζει η εξωτερική πολιτική της ΕΕ χωρίς το βάρος της ομοφωνίας, η οποία τόσο συχνά καθυστερεί τη συλλογική δράση και καθιστά το μπλοκ ουραγό στην παγκόσμια σκηνή.
"Είναι καλό που βρήκαμε έναν νομικό τρόπο για να σταματήσει η εξάμηνη αναταραχή για το αν θα μπορέσουμε να παρατείνουμε τα περιουσιακά στοιχεία ή όχι", δήλωσε ένας ανώτερος διπλωμάτης, "γιατί κάθε φορά είμαστε σε θέση να εκβιαζόμαστε, ανάλογα με τα καπρίτσια κάποιου στη Βουδαπέστη. Τώρα έχουμε έναν σταθερό τρόπο να ακινητοποιήσουμε τα περιουσιακά στοιχεία".
Η λύση επιτρέπει στην ΕΕ να αντισταθεί σε κάθε προσπάθεια πρόωρης απελευθέρωσης των κρατικών περιουσιακών στοιχείων, όπως πρότειναν να κάνουν οι ΗΠΑ και η Ρωσία στο ειρηνευτικό σχέδιο 28 σημείων που διέρρευσε.
Το εν λόγω σχέδιο περιείχε μια αμφιλεγόμενη ιδέα για τον διαχωρισμό των περιουσιακών στοιχείων σε δύο ξεχωριστά επενδυτικά οχήματα προς εμπορικό όφελος τόσο της Ουάσινγκτον όσο και της Μόσχας, μια δραματική αντιστροφή της αποστολής λογοδοσίας που οι δυτικοί σύμμαχοι έχουν μέχρι στιγμής αγκαλιάσει.
Το σχέδιο των 28 σημείων εξέπληξε τους ηγέτες της ΕΕ και προκάλεσε μια αγωνιώδη προσπάθεια να ενωθούν και να επιπλήξουν δημοσίως τον Λευκό Οίκο ότι θέλει να λάβει αποφάσεις για την Ευρώπη χωρίς την Ευρώπη.
Αρχικά, φιλοξένησαν συνόδους κορυφής και εξέδωσαν δηλώσεις, χωρίς απτά αποτελέσματα. Ο Γερμανός καγκελάριος Φρίντριχ Μερτς δημοσίευσε ένα άρθρο που προέτρεπε την Ευρώπη να παραμείνει σταθερή.
"Αν το εννοούμε σοβαρά, δεν μπορούμε να αφήσουμε σε μη ευρωπαϊκά κράτη να αποφασίσουν τι θα συμβεί με τους οικονομικούς πόρους ενός επιτιθέμενου κράτους που έχουν νόμιμα παγώσει εντός της δικαιοδοσίας του δικού μας κράτους δικαίου και στο δικό μας νόμισμα", έγραψε.
"Οι αποφάσεις που παίρνουμε τώρα θα διαμορφώσουν το μέλλον της Ευρώπης".
Τώρα, με το κλείδωμα των ρωσικών περιουσιακών στοιχείων, οι Ευρωπαίοι είναι έτοιμοι να παίξουν τα χαρτιά τους.