Το εμπόριο της ΕΕ με τα Δυτικά Βαλκάνια, την Ουκρανία και τη Μολδαβία έχει ξεπεράσει τα 80 δισ. ευρώ ετησίως, αλλά το ισοζύγιο κλίνει σε μεγάλο βαθμό προς το μπλοκ - γεγονός που υπογραμμίζει ότι η βαθιά ολοκλήρωση δεν έχει ακόμη ευθυγραμμίσει τις οικονομίες.
Καθώς οι Βρυξέλλες προχωρούν σε ένα νέο κύμα διεύρυνσης, οι αριθμοί πίσω από το εμπόριο της Ευρώπης με τις υποψήφιες χώρες αποκαλύπτουν μια ιστορία εξάρτησης, ασυμμετρίας, αλλά και ένα μεγάλο, ανεκμετάλλευτο δυναμικό.
Οι επίσημες υποψήφιες χώρες της ΕΕ είναι η Αλβανία, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Μολδαβία, το Μαυροβούνιο, η Βόρεια Μακεδονία, η Σερβία, η Τουρκία και η Ουκρανία. Το Κοσσυφοπέδιο αντιμετωπίζεται ως δυνητική υποψήφια χώρα.
Μαζί, καλύπτουν μια ποικιλόμορφη γεωγραφική έκταση, από μακρές ακτογραμμές της Αδριατικής μέχρι πλούσια δάση και μερικές από τις πιο παραγωγικές γεωργικές εκτάσεις της Ευρώπης - περιλαμβάνοντας επίσης μερικούς από τους νεότερους πληθυσμούς της Ευρώπης.
Όμως, ενώ οι εμπορικές ροές μεταξύ του μπλοκ και των μελλοντικών μελών σημειώνουν άνθηση, η σχέση παραμένει άνιση, με περισσότερα προϊόντα που παράγονται στην ΕΕ να βρίσκουν αγορά απ' ό,τι εκείνα που προέρχονται από τα δυνητικά κράτη μέλη.
Μια σχέση που μετριέται σε δισεκατομμύρια
Σύμφωνα με το ενημερωτικό δελτίο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το εμπόριο στα Δυτικά Βαλκάνια το 2025, το συνολικό εμπόριο αγαθών μεταξύ της ΕΕ και των έξι εταίρων των Δυτικών Βαλκανίων έφθασε τα 83,6 δισεκατομμύρια ευρώ το 2024, αυξημένο κατά 28,6% από το 2021.
Οι εξαγωγές από την ΕΕ προς την περιοχή ανήλθαν σε 49,06 δισ. ευρώ, ενώ οι εισαγωγές από τα Δυτικά Βαλκάνια ανήλθαν σε 34,52 δισ. ευρώ, αφήνοντας στις Βρυξέλλες εμπορικό πλεόνασμα 14,54 δισ. ευρώ.
Η κυριαρχία της ΕΕ ως αγοράς είναι συντριπτική. Αντιπροσωπεύει περίπου το 62% του συνολικού εμπορίου των Δυτικών Βαλκανίων, ενώ η περιοχή αντιπροσωπεύει μόλις το 1,7% του εξωτερικού εμπορίου της ΕΕ.
Για τη Σερβία, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και την Αλβανία, τα δύο τρίτα έως τα τρία τέταρτα του συνόλου των εξαγωγών κατευθύνονται σε χώρες της ΕΕ.
"Όλες οι (υποψήφιες) χώρες, με την περίεργη εξαίρεση της Βόρειας Μακεδονίας, έχουν επίμονο εμπορικό έλλειμμα με την ΕΕ, δηλαδή εισάγουν περισσότερα από ό,τι εξάγουν από την ΕΕ", εξήγησε ο Branimir Jovanović, εμπειρογνώμονας του Ινστιτούτου Διεθνών Οικονομικών Μελετών της Βιέννης (WIIW).
"Πρόκειται για οικονομίες με μικρούς παραγωγικούς τομείς. Δεν παράγουν αρκετά από αυτά που χρειάζονται, οπότε πρέπει να εισάγουν, και επίσης δεν παράγουν αρκετά για να εξάγουν", συνέχισε ο Jovanović.
Κατά την τελευταία δεκαετία, η Βόρεια Μακεδονία έχει γίνει βάση παραγωγής εξαρτημάτων που πηγαίνουν κατευθείαν στη βιομηχανία της ΕΕ, τα οποία πληρούν τις προϋποθέσεις για προτιμησιακή πρόσβαση στην αγορά της ΕΕ βάσει του πλαισίου σταθεροποίησης και σύνδεσης (ΣΣΣ).
Το αποτέλεσμα είναι ότι η Βόρεια Μακεδονία μπορεί να πωλεί ένα σχετικά υψηλό ποσοστό των προϊόντων που παράγει απευθείας στην ΕΕ χωρίς να εμποδίζεται από τεχνικά πρότυπα.
Αυτό είναι πολύ διαφορετικό από, ας πούμε, την Αλβανία, η οποία στηρίζεται περισσότερο στις πρώτες ύλες και τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα χαμηλής αξίας, ή το Μαυροβούνιο, το οποίο είναι βαριά τουριστικό και εξαρτάται από τις εισαγωγές αγαθών.
Διαφέρει επίσης από τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και τη Σερβία, οι οποίες εξακολουθούν να εισάγουν πολλά μηχανήματα υψηλότερης αξίας από την ΕΕ και στη συνέχεια να εξάγουν ένα πιο μικτό καλάθι χαμηλότερης αξίας.
Η Ουκρανία και η Μολδαβία εισάγουν υψηλής αξίας μηχανήματα, οχήματα και βιομηχανικό εξοπλισμό από την ΕΕ, ενώ εξάγουν κυρίως προϊόντα χαμηλότερου περιθωρίου κέρδους. Στην ουσία, προμηθεύονται πρώτες ύλες και βασικά προϊόντα και η ΕΕ παρέχει την τεχνολογία για την παραγωγή τους.
Εμπόδια στο εμπόριο
Τα Δυτικά Βαλκάνια συναλλάσσονται με την ΕΕ βάσει ΣΣΣ, οι οποίες καταργούν σταδιακά τους δασμούς και ευθυγραμμίζουν την εθνική νομοθεσία με τους κανόνες της ΕΕ στο πλαίσιο της επίσημης διαδικασίας προσχώρησης. Αντίθετα, η Ουκρανία και η Μολδαβία λειτουργούν στο πλαίσιο των ζωνών ελεύθερων συναλλαγών σε βάθος και συνολικής κλίμακας (DCFTA), ευρύτερων συμφωνιών που ανοίγουν μεγάλα τμήματα της ενιαίας αγοράς της ΕΕ με αντάλλαγμα την υιοθέτηση μεγάλου μέρους του ρυθμιστικού πλαισίου της ΕΕ.
Ουσιαστικά, οι ΣΣΣ είναι μια οδός προς την ένταξη, ενώ οι ΣΕΣΑ προσφέρουν βαθιά ενσωμάτωση στην αγορά της ΕΕ χωρίς πλήρη ένταξη. Η διάκριση αυτή έχει, ωστόσο, θολώσει - με τις Βρυξέλλες να δείχνουν ότι πιστεύουν στην πλήρη ένταξη της Ουκρανίας και της Μολδαβίας μετά την ολοκληρωτική εισβολή στην Ουκρανία το 2022.
"Οι χώρες που εξάγουν στην ΕΕ αντιμετωπίζουν πολλά εμπόδια εκτός από τους δασμούς. Οι οικονομολόγοι τα αποκαλούν τεχνικά εμπόδια στο εμπόριο, όπως τα φυτοϋγειονομικά πρότυπα", εξήγησε ο Γιοβάνοβιτς.
Έτσι, ακόμη και αν παράγουν κάτι για το οποίο υπάρχει ζήτηση στην ΕΕ, δεν φτάνει ποτέ στις αγορές αυτές, επειδή οι εταιρείες αυτές μπορεί να μην έχουν τα απαραίτητα πιστοποιητικά.
"Έτσι, αν και η ανεργία έχει μειωθεί, δεν υπάρχει πραγματική πρόοδος στην ανάπτυξη. Υπάρχει επίσης πραγματικός κίνδυνος παγίδας μεσαίου εισοδήματος, με την έννοια ότι οι οικονομίες αυτές παραμένουν οικονομίες συναρμολόγησης, με χαμηλούς μισθούς και περιορισμένη τεχνολογική ανάπτυξη και καινοτομία".
Η ίδια συζήτηση επεκτείνεται τώρα και στην Ουκρανία, η οποία ξεκίνησε επίσημα τις ενταξιακές συνομιλίες με την ΕΕ το 2024. Παρά τον πόλεμο, το εμπόριο μεταξύ της ΕΕ και της Ουκρανίας έχει αυξηθεί κατακόρυφα. Τα στοιχεία της Eurostat δείχνουν ότι το μπλοκ εξήγαγε αγαθά αξίας 42,8 δισ. ευρώ στην Ουκρανία το 2024 και εισήγαγε 24,5 δισ. ευρώ, αποφέροντας πλεόνασμα 18,3 δισ. ευρώ για την ΕΕ.
Η σύνθεση αυτού του εμπορίου έχει αλλάξει δραματικά μετά τη ρωσική εισβολή. Τα γεωργικά προϊόντα εξακολουθούν να κυριαρχούν στις ουκρανικές εξαγωγές, αλλά η ΕΕ έχει γίνει ο αγωγός της για υλικά ανοικοδόμησης και μηχανήματα.
Η γειτονική Μολδαβία, άλλη μια υποψήφια χώρα από το 2023, παρουσιάζει παρόμοια πρότυπα. Η ΕΕ είναι ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Μολδαβίας, αντιπροσωπεύοντας το 54% του συνολικού εμπορίου αγαθών της το 2024. Περίπου το 65,6% των εξαγωγών της Μολδαβίας κατευθύνεται προς την ΕΕ.
Ο εμπορικός κύκλος εργασιών ανήλθε πέρυσι σε περίπου 7,5 δισ. ευρώ, με τις εξαγωγές της ΕΕ προς τη Μολδαβία να ανέρχονται σε 5,1 δισ. ευρώ και τις εισαγωγές σε 2,4 δισ. ευρώ.
Τα πρότυπα της ΕΕ, ένα μακρινό όνειρο;
Τα Δυτικά Βαλκάνια έχουν σημειώσει σταθερή πρόοδο από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, αλλά η πλήρης σύγκλιση με την Ευρωπαϊκή Ένωση παραμένει μακρινός στόχος, προειδοποιεί ο πίνακας αποτελεσμάτων οικονομικής σύγκλισης του ΟΟΣΑγια το 2025.
Οι έξι οικονομίες έχουν υπερδιπλασιάσει την παραγωγή τους μέσα σε δύο δεκαετίες - ωστόσο η περιοχή εξακολουθεί να φτάνει μόνο το 40% περίπου του μέσου όρου της ΕΕ. Με τους σημερινούς ρυθμούς ανάπτυξης, η πλήρης σύγκλιση δεν θα επιτευχθεί πριν από το 2074.
Η παραγωγή της περιοχής ανά άτομο (σε όρους ισοτιμίας αγοραστικής δύναμης) έχει υπερδιπλασιαστεί μέσα σε 20 χρόνια, γεγονός που δείχνει πραγματική βελτίωση της παραγωγικότητας, των επενδύσεων και του βιοτικού επιπέδου.
Αυτό σημαίνει ότι τα Δυτικά Βαλκάνια κλείνουν το χάσμα, αλλά με επώδυνο αργό ρυθμό, και οι ισχυροί ρυθμοί ανάπτυξης αντισταθμίζονται από την πολύ υψηλότερη παραγωγικότητα και το απόθεμα κεφαλαίου εντός της ΕΕ.
Η ανάπτυξη, από μόνη της, δεν αρκεί για τη σύγκλιση. Τα Δυτικά Βαλκάνια χρειάζονται μια ποιοτικά διαφορετική ανάπτυξη, η οποία θα καθοδηγείται από την καινοτομία, τις δεξιότητες και τους κλάδους υψηλότερης αξίας.
Οι υποδομές και η παραγωγικότητα είναι οι πιο αδύναμοι κρίκοι της περιοχής.
Σύμφωνα με την έκθεση του ΟΟΣΑ: "Η ανεπαρκής ποιότητα και κάλυψη των βασικών υποδομών δημόσιων μεταφορών μπορεί να αποτελέσει σημαντικό εμπόδιο για υψηλότερη οικονομική ανάπτυξη... καθώς τα ανεπαρκή δίκτυα μεταφορών μπορούν να περιορίσουν σημαντικά τη συνδεσιμότητα των παραγωγών και των καταναλωτών με τις παγκόσμιες και περιφερειακές αγορές".
Όσον αφορά την Ουκρανία, η οικονομία της έχει προσαρμοστεί μετά από ένα ιστορικό σοκ, αλλά η ζημιά είναι τεράστια. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού έχει εκτοπιστεί και μεγάλες εκτάσεις υποδομών έχουν καταστραφεί.
Η παραγωγή μειώθηκε κατά -28,8% το 2022 και ανέκαμψε κατά +5,5% το 2023. Τα δημόσια οικονομικά πιέζονται στα όρια από τις αμυντικές ανάγκες, εμποδίζοντας τη σύγκλιση με τα κράτη μέλη της ΕΕ.
Ξένες επενδύσεις: Φίλος ή εχθρός;
Οι άμεσες ξένες επενδύσεις (ΑΞΕ) φέρνουν εργοστάσια και θέσεις εργασίας στις υποψήφιες χώρες, καθώς και δημιουργούν ισχυρότερους δεσμούς με τα υφιστάμενα κράτη μέλη της ΕΕ. Ακόμα κι έτσι, ο Jovanović υποστήριξε ότι αυτό δεν έχει οδηγήσει σε "διαρθρωτικό μετασχηματισμό" στα υποψήφια κράτη.
Το μοτίβο είναι ορατό, για παράδειγμα, στη Σερβία - όπου τα εργοστάσια αυτοκινήτων ενισχύουν την απασχόληση, αλλά η χώρα εξακολουθεί να εισάγει μηχανήματα υψηλής τεχνολογίας.
Όταν οι ΑΞΕ επικεντρώνονται σε στάδια παραγωγής χαμηλότερης αξίας και οι τοπικές βάσεις προμηθευτών παραμένουν ισχνές, τα μισθολογικά κέρδη είναι περιορισμένα και περισσότερη αξία καταλαμβάνεται στο εξωτερικό.
"Υπάρχει μια δυαδικότητα στον τρόπο με τον οποίο γίνονται αντιληπτές οι ΑΞΕ: οι πολιτικοί εξακολουθούν να τις θεωρούν ως το κλειδί - μερικές φορές ακόμη και ως τον μοναδικό τρόπο - για την ανάπτυξη της οικονομίας, ενώ οι άνθρωποι τις βλέπουν όλο και περισσότερο ως φαύλο κύκλο", δήλωσε ο Jovanović.
"Ως εκ τούτου, μια αλλαγή στο οικονομικό μοντέλο έχει καθυστερήσει εδώ και καιρό - με μια πιο επιλεκτική προσέγγιση προς τις ΑΞΕ, με έμφαση στις επενδύσεις υψηλής ποιότητας και υψηλής τεχνολογίας και με μεγαλύτερη εστίαση στις εγχώριες εταιρείες μέσω βιομηχανικών πολιτικών και πολιτικών καινοτομίας", πρόσθεσε ο Jovanović.
Το επιχείρημα είναι σαφές: ενώ οι ΑΞΕ αυξάνουν την απασχόληση και συνδέουν τις οικονομίες αυτές με τις αγορές της ΕΕ, γίνονται μετασχηματιστικές μόνο όταν αναβαθμίζουν την τοπική παραγωγική βάση.
Διαφορετικά, οι υποψήφιες χώρες κινδυνεύουν να παραμείνουν μια πλατφόρμα συναρμολόγησης και όχι ένας πλήρης εταίρος στις αλυσίδες αξίας της Ευρώπης.
Μια δοκιμασία της υπόσχεσης της Ευρώπης
Τελικά, οι αριθμοί αποτελούν ταυτόχρονα μια ιστορία επιτυχίας και μια προειδοποίηση. Δείχνουν ολοκλήρωση χωρίς μετασχηματισμό: Οι εξαγωγές αυξάνονται, τα εργοστάσια είναι ανοιχτά, αλλά η παραγωγικότητα και οι υποδομές εξακολουθούν να υστερούν.
Η επόμενη φάση θα πρέπει να εξαρτάται από την ποιότητα, όχι μόνο από την ποσότητα, λένε οι ειδικοί. Αυτό σημαίνει επιλεκτικές ΑΞΕ που αναβαθμίζουν τις αλυσίδες εφοδιασμού, στοχευμένη πρόσβαση στην ενιαία αγορά συνδεδεμένη με μεταρρυθμίσεις και ταχύτερες επενδύσεις σε δεξιότητες, ενέργεια και μεταφορές.
Εάν οι Βρυξέλλες και οι υποψήφιοι μπορούν να στραφούν από τη συναρμολόγηση στην καινοτομία, το χάσμα μπορεί να μειωθεί μέσα σε μια γενιά. Αν όχι, οι υποψήφιες χώρες κινδυνεύουν να παραμείνουν ένα αξιόπιστο εργαστήριο αντί για έναν ευημερούντα εταίρο.